Abstract

ازآنجاکه مسئلة اختیار و عقل در فلسفه و کلام اسلامی بسیار مورد توجه بوده است و در حوزۀ انسان‌شناسی نیز همواره از مباحث اصلی تلقی می‌شود، هدف این مقاله پرداختن به جایگاه آن در زندگی برزخی است. چون موضوع تمام رفتارها و خلقیات آدمی نفس است و نفس مراتب مختلف دارد و از‌جمله مراتب آن تعقل و اراده است و همۀ کمالات آدمی بر نفس مترتب می‌شود و از‌طرف‌دیگر نفس یک حقیقت جاودانه است می‌توان نتیجه گرفت قوا و مراتب آن نیز جاودان است و همان‌طور‌که نفس می‌تواند در وعای دنیوی تعقل و تصمیم‌گیری کند در وعای برزخی نیز بر این دو امر قادر است و اگر بپذیریم نفس موضوع استکمال برزخی است و قدرت تعقل و اختیار دارد می‌توان نتیجه گرفت که به‌جز محدودیت‌ها و تعارض ناشی از آن، که در زندگی دنیوی منجر به خطا یا گناه می‌شود، نظام زندگی گروهی و خانوادگی با همۀ شرایط موجود در دنیا در زندگی برزخی نیز وجود دارد. بنابراین اختیار انسان به‌معنای انجام ثواب و یا ارتکاب گناه نیست بلکه انتخاب میان خوب و خوب‌تر است که در این انتخاب ملکات نفس، که وی از زندگی دنیوی با خود به‌همراه برده است، می‌توانند علل عمده باشند. بنابراین، اختیار برزخی تحت‌تأثیر اختیار انسان در زندگی دنیوی و به‌عبارت‌دیگر در‌طول آن قرار دارد. از‌آنجا‌که انسان معاصر از‌نظر معنوی با چالش‌های زیادی، مانند معناداری زندگی و رنج‌ها و دردهای موجود در این جهان، مواجه است، استکمال برزخی و لازمۀ آن، یعنی اختیار در برزخ، می‌تواند به معناداری زندگی و ایجاد روح امیدواری در انسان و انگیزۀ بیشتر برای گرایش به خیر و نیکی و دستیابی به سعادت مؤثر باشد.