Bu makale, 19. yüzyılın başlarında Kuzey Hindistan’da ortaya çıkan ve günümüze kadar devam eden, ilahî kudret hakkında önemli bir kelâmî ihtilafı ele alan ilk mantık araştırmasıdır. İhtilaf, birbiriyle bağlantılı iki tez içermektedir. İlk tez "imkān-i naẓīr" olarak bilinir ve bu, Allah’ın Hz. Muhammed'in aynısını yaratabilmesidir. İkinci tez ise "ikmān-i kızb" olarak adlandırılır ve Allah’ın yalan söyleme veya gerçeğe aykırı şeyler söyleme olasılığını hakkındadır. Makale, iki güçlü düşünürün argümanlarını inceleyecektir. İlk olarak, tartışmayı başlatan Shah İsmail Dihlawi (ö. 1831), Allah’ın benzer (...) bir Muhammed'i yaratabilme ve yalan söyleyebilme olasılığını savunan argümanlar sunar. İkinci olarak, karşıt görüşteki ve baş rakibi Fazl-e Haqq Khayrabadi (ö. 1861), her iki olasılığı da kesin bir şekilde reddeder. Makale, argümanların yapısının ve öncüllerinin yanı sıra tartışmada deruhte edilen temel modal kavramların ayrıntılı mantıksal analizine odaklanmaktadır. (shrink)

Tanrı’nın basitliği doktrini Hristiyanlık ve İslamiyet’in de dahil olduğu çeşitli dini gelenekler tarafından savunulmuş bir düşüncedir. Tanrı’nın basitliği, ana-akım yoruma göre Tanrı’nın sıfatlarının Tanrı’nın kendisiyle aynı olmasını gerekli kılar. Bu makale, Tanrı’nın basitliği doktrinine karşı yöneltilen birtakım eleştirileri inceleyip tartışmaktadır. Dikkate alınan argümanlar günümüz Batı literatüründen Alvin Plantinga’ya ve Eş‘ari gelenekten ise Abdülkāhir el-Bağdâdî ve Sa‘düddîn et-Teftâzânî’ye aittir. Bu argümanların mantıksal yapısını açığa çıkaracak şekilde yeniden inşası yapıldıktan sonra onlara karşı getirilebilecek iki önemli eleştirinin nasıl yanıtlanabileceği hakkında öneriler sunulmaktadır. Plantinga’nın (...) Tanrı’nın basitliği doktrinine karşı getirmiş olduğu eleştiri, Tanrı’nın sıfatları ile aynı kabul edilmesi durumunun yol açacağı kabul edilemez sonuçlar üzerine kuruludur. Eğer Tanrı’nın zatı ilahi sıfatlar ile aynı ise, bu durumda sıfatların hepsi zatıyla aynı olacak, bu sonuç ise sıfatların birbiriyle aynı olmasını beraberinde getirecektir. Bütün sıfatların birbiriyle aynı olması ise sadece tek bir sıfatın olması anlamına gelecektir ki bu hal Tanrı’nın kudret, bilgi vs. gibi farklı sıfatlarının inkârı demektir. Benzer bir akıl yürütmeyle, Tanrı’nın basitliği tezinin, sıfatların soyut nesneler olmasından dolayı, soyut bir nesne olduğu, dolayısıyla evreni yaratabilecek kudret ve iradeye sahip şahsi bir varlık olmadığı sonucuna da yol açtığı gösterilebilir. Olmayana ergiye (kıyâsu’l-hulf, reductio ad absurdum) dayalı bu argümanların benzerlerini Eş‘ari gelenekte de bulmaktayız. ‘Abd al-Qāhir al-Baghdādī, Tanrı’nın sıfatları ile aynı kabul edilmesi durumunda sıfatların da birbirleriyle aynı kabul edilmesi gerekeceğini, bu kabulün ise ilahi ilim ve kudretin taallukatının da aynı olması sonucunu doğuracağını söyler. Ne var ki Allah’ın zatını bildiği halde kudretinin zatına taalluk etmemesi bu iki sıfatın taalluklarının aynı olmadığını, dolayısıyla ilahi basitlik tezinin yanlışlığını gösterir. Sa‘düddîn et-Teftâzânî’ye göre ise sıfatlar kendi başlarına kaim varlıklar değildir, ancak başka bir varlığa bağlı olarak var olabilirler. Eğer Tanrı sıfatlarıyla aynı kabul edilecek olursa, Tanrı’nın da benzer şekilde başkasına bağımlı bir varlık olarak kabul edilmesi gerekir. Görüldüğü üzere, her iki Eş‘ari düşünür de Plantinga’nın argümanlarına benzer şekilde olmayana ergiye dayalı bir akıl yürütme yöntemini takip ederek Tanrı’nın basitliği doktrinini eleştirmektedir. Bu argümanlar, Tanrı ve sıfatları arasında bir ayrım olduğu varsayımından hareketle kurulmuştur. Nitekim hiçbir şekilde ayrım yapılamayacak olsa ne diye sıfatların ilahi zat ile aynı olduğu tezi savunulmaya çalışılsın. Bu argümanlara getirilecek eleştirilerin de böyle bir ayrımı büsbütün reddetmeden Tanrı ve sıfatları arasındaki ayniyeti açıklayan bir modele dayanması gerekir. Bu açıdan dikkate alınabilecek en seviyeli eleştiri, Frege’nin manâ (Sinn/sense) ve gönderim/mâsadak (Bedeutung/referent) ayrımına atıfla yapılacak bir ayniyet söylemine dayanabilir. Edward Feser bu ayrıma dayalı bir basitlik tezini Aquinas’ın analojik yüklemleme teziyle de destekleyerek savunmaktadır. Fakat böyle bir savunmanın da, yakından incelendiğinde, başarılı olamadığı görülecektir. (shrink)

İnsanın yaratılması, dünyaya gönderilmesi ve iradesiyle birlikte sorumlu kılınması âlemde mevcut iyilik ve kötülüğü anlama ve anlamlandırma çabasını da kapsamaktadır. Bu açıdan âlemde iyilik ve kötülük meselesi ile ilintili olarak insanın ne olduğu ya da insanın iyilik ve kötülük vasıflarını barındırmasının ne anlama geldiği ilâhî dinlerin de sorduğu ortak sorulardandır. Dînî disiplinler içerisinde insanın ne olduğu, iyi ve kötü eylemleri bir mesele olarak Hâlık-mahlûk ilişkisi açısından tasavvufun da konusu olmuştur ve Mevlânâ da (öl. 672/1273) eserlerinde insanın iyi ve kötü vasıflarını, (...) bir yandan insanın seçkinliği bir yandan özgürlüğü ve sorumluluğu bağlamında irdeleyen bir mutasavvıf olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu düşünme biçimi aynı zamanda onun Tanrı, âlem, aşk, âşık, mâşuk, hayat, ölüm insanın iradesi gibi konularını da kapsayan bir yaklaşımdır. Dolayısıyla insandan bahsetmek bazen doğrudan bazen de dolaylı olarak birbiriyle ilintili farklı meseleleri de konu edinmeyi zorunlu kılmaktadır. Bununla birlikte insanın irade edebilmesi onun bir takım yerilen ve övülen vasıfları da kendinde barındıran bir varlık olduğu anlamına gelmektedir. Çünkü temyiz edebilmek iyilik ile kötülüğün birlikte var olması anlamına gelmekte olup kötülüğün de iyilikle birlikte konu edilmesini gerektirir. Bu durumda insanın seçkinliği ile onun kötülüğe olan meyli ya da kötülüğü tercih etmesi nasıl açıklanabilir? Âlemde sadece iyiliğin değil kötülüğün de mevcut olması yanında insana irade ve ihtiyar verilmesi bir lütuf olarak tasavvur edilebilir mi? Mevlânâ’nın düşüncesinde iyilik ve kötülük ya da âlemde iyilik ve kötülüğün mevcudiyeti ne anlama gelmektedir? Bu makalede insanın yaratılışı, irâdî eylemleri ve âlemde iyilik-kötülük meselesi rahmet kavramı etrafında teklif, irade ve sorumluluk açısından irdelenmekte; söz konusu meseleler Mevlânâ’nın Mesnevî’si başta olmak üzere Fîhi Mâ Fîh isimli eserleri bağlamında analiz edilmektedir. Sonuç itibariyle Mevlânâ insanın ve âlemin yaratılmasını rahmet ve lütuf olarak görürken insana irade verilmesini de onun seçkin kılınması olarak yorumlamaktadır. Bu seçkinlik ilk olarak Hakk’ı bilmeye ve insanın Hakk’a karşı sorumlu kılınmasına mâtuftur. Nitekim iyilik ve kötülük ya da hastalık ve şifa gibi zıtları barındıran bu kesret âlemi zıddı olmayan bir varlık olarak Yaratıcı’ya işaret etmektedir. Böylelikle Mevlânâ bir yandan âlemdeki delil ve işaretleri Hakk’ın kudret ve rahmetine tevdi ederken bir yandan da âlemde mevcut iyilik ve kötülüğü insanın iradesiyle bağlantılı olarak anlamlandırmaya çalışır. (shrink)

Beylikler devri Türk-İslam ciltleri hem tezyînatları hem de üzerlerindeki dini içerikli ibareler, dua ve mücellid mühürleri vasıtasıyla cilt sanatı araştırmacılarının yayınlarına konu olmuştur. Ancak ciltlerdeki dua ifadelerini müstakil olarak konu edinen yayın sayısı oldukça azdır. Türk-İslam ciltlerinin gerek kapak yüzeyinde gerekse kapak içlerinde dua içerikli ibarelere rastlamak mümkündür. Makalenin konusu, Beylikler devrinde üretilen Türk-İslam ciltlerinin deri kaplı kapak içlerinde yer alan el-İzzü’d-Dâim ve’l-İkbâl (العزّ الدّائم والإقبال) yazısı, bu yazının yer aldığı desen kompozisyonu ve yazının analizidir. Makaledeki amaç, şimdiye kadar cilt (...) literatüründe müstakil olarak ele alınmamış el-İzzü’d-Dâim ve’l-İkbâl yazılı cilt kapak içi tezyînatı hakkında tespit edilebilen örneklerin detaylı desen ve yazı analizleriyle bilimsel birikim oluşturabilmek ve aynı ya da benzer ibarenin yer aldığı diğer İslam sanat eserlerini tespit ederek bu dua ibaresinin ciltlerdeki kullanım amacını ve kullanıldığı dönemleri belirlemeye çalışmaktır. Cilt sanatı literatürü ve yazma eser kütüphanelerinde yaptığımız araştırmalar neticesinde, Beylikler dönemine ait ciltlerin altı tanesinin kapak içinde el-İzzü’d-Dâim ve’l-İkbâl ibaresi tespit edilmiştir. Bu tespitlerin sayısı, yapılacak yeni araştırmalarla artabilecektir. Tespit edilen yazma eserler; Amasya YEK: 217, İnebey YEK Hüseyin Çelebi: 481 ve Ulu Cami: 318, Kastamonu YEK: 2856 ve 3435 ve Süleymaniye YEK Fatih: 5004’tür. Ciltlerin kapak, sertâb ve mikleb yüzeylerindeki tezyînatları, Beylikler dönemi cilt sanatı üslûbunu yansıtan süslemelerdir. Ciltlerin teknik ve tezyînatları, -mevcut olanların- istinsâh kayıtları incelendiğinde üç örneğin (Amasya YEK: 217, Kastamonu YEK: 2856 ve 3435) 14. yüzyıl tarihli olduğu ya da tarihlendirildiği, üç örneğin (İnebey YEK Hüseyin Çelebi: 481 ve Ulu Cami: 318, Süleymaniye YEK Fatih: 5004) ise 15. yüzyıl tarihli olduğu ya da tarihlendirildiği görülmektedir. Ciltlerin kapak içi deseni, bitkisel ve rûmî motiflerle bezeli tam zemin geometrik bir tasarıma sahiptir. Geometrik desenin içerisindeki altıgen paftalarda el-İzzü’d-Dâim ve’l-İkbâl (العزّ الدّائم والإقبال) yazısı yer almaktadır. İbarenin, cilt kapak içlerine tek satırda (İnebey YEK Ulu Cami: 318, Kastamonu YEK: 3435) ve çift satırda -½ oranında ters simetrik- (Amasya YEK: 217, İnebey YEK Hüseyin Çelebi: 481, Kastamonu YEK: 2856, Süleymaniye YEK Fatih: 5004) olmak üzere iki türde yazıldığı tespit edilmiştir. Her iki tasarımda da sülüs yazı çeşidi tercih edilmiştir. İnebey YEK Hüseyin Çelebi: 481 envanter numaralı 15. yüzyıla ait cildin kapak içinde ise diğer örneklerden farklı olarak yazı paftalarının bazılarında mücellit kitabesi bulunmaktadır. Kitabede, “Amel-i Mücellid Haydar b. Turbegî” yazılıdır. Kapak içi tezyînatının aynı olması nedeniyle, Kastamonu YEK: 2856 ve Süleymaniye YEK Fatih: 5004 envanter numaralı ciltlerin de Haydar b. Turbegî adlı mücellidin eseri olma ihtimali vardır. Ciltlerin kapak içlerinin tümü, çeşitli tonlarda kahverengi sahtiyanla kaplıdır. Derilerin gözenek türü bunu ispat eder niteliktedir. Süsleme tekniği, tüm kapak içlerinde soğuk baskı tekniğidir. Bu teknik adını, uygulanması esnasında altının kullanılmamasından almaktadır. Soğuk baskı tekniğinde, desenin deriye genellikle sıcak pres uygulaması yapılarak aktarıldığı bilinmektedir. Uygulamada yüzeyinde motif veya desenin yer aldığı kalıp, çivi ve diğer ciltçilik aletleri kullanılmaktadır. Çalışma kapsamındaki ciltlerde kapak içi deseninin kalıpla uygulandığı, deri üzerindeki desenin kesintili çizgilerden anlaşılmaktadır. Kapak içi tezyînâtını oluşturan desenin simetrik bir parçası, kalıba işlenmiş ve kalıp deri üzerine simetrik bir şekilde, boşluk bırakılmadan basılmıştır. Yapılan incelemelerden anlaşıldığı kadarıyla kalıbın basıldığı deri, kapak içine yapıştırıldıktan sonra kapak kenarlarından cilt ebadına uygun şekilde kesilmiş olmalıdır. Kalıbın bazı örneklerde hatalı basıldığı da görülmektedir. Bu da desenin devamlılığını kısmen bozmuştur. Soğuk baskı tekniğinde, desenin deriye genellikle sıcak pres uygulaması yapılarak aktarıldığı bilinmektedir. Desenin deri renginden daha açık olması, uygulamanın ısıyla yapılmış olduğunu doğrulamaktadır. Ciltlerin kapak yüzeylerinin kullanıma bağlı olarak yıprandığı ve bu nedenle desenlerin deforme olduğu tespit edilmiştir. Ancak kapak içleri böyle bir yıpranmaya maruz kalmadıkları için korunarak günümüze ulaşmıştır. el-İzzü’d-Dâim ve’l-İkbâl (العزّ الدّائم والإقبال) ibaresi Arapça bir terkip olup “sonsuz güç ve yüksek mevki” anlamına gelmektedir. Terkip; güç, kudret ve ihtişam anlamına gelen العزّ ve ferah, parlak ve yüksek mevki anlamındaki الإقبال kelimelerinden oluşmaktadır. İbare dua, temenni vb. maksatlarla kullanılmış olmalıdır. Çalışma kapsamındaki ciltler ve diğer İslam sanatı örneklerinden anlaşıldığı kadarıyla İslam sanat eserleri üzerinde el-İzzü’d-Dâim ve’l-İkbâl ibaresine 12. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar geniş bir dönemde yer verilmiştir. (shrink)

Bu makalede deizmin vahyi reddetme iddiası değerlendirilerek deizmin ve teizmin ayrım noktasını oluşturan vahyin ve vahye kaynak oluşturan mucizenin imkânından bahsedilmiştir. Deizmin ve vahyin imkânını savunan teistlerin iddiaları arasındaki farklar; Tanrı’nın sıfatları bağlamında karşılaştırılarak argümanları örnekler üzerinden analiz edilmiştir. Ayrıca vahiy ve mucize kavramlarının tanımları da verilerek deizmin iddialarında tartışmaya konu olan kavramların hangi türü olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Deizmin peygamberlik, vahiy, mucize, Tanrı’nın âleme müdahalesinin reddi gibi iddialarının mahiyeti açıklanmış ve deizmin cevabı verilmekten kaçınılan sorulara sebep olan yönleri Tanrı’nın (...) sıfatları bağlamında analiz edilerek; vahyin, Tanrı’nın mutlak irade, kudret, ilim, adalet, iyilik sıfatlarının insanlara bir tezahürü ve lütfu olduğu tümevarım yöntemiyle açıklanmaya çalışılmıştır. Teizmin savunmasına dayanak olarak gösterdiği Tanrı’nın sıfatlarının ve doğal kanıtların vahiyle uyumu, tarihi ve kutsal kitaplardaki verilerin birbiriyle uyumlu olması şeklindeki veriler incelenmiş; filozofların ve teist anlayışların vahyi Tanrı’nın sıfatlarıyla nasıl bağdaştırdığı gösterilmeye çalışılmıştır. Deizmin reddettiği vahiy ve mucize gibi konuların imkânı Tanrı’nın sıfatlarıyla ilişkilendirilerek analiz edilmiştir. (shrink)

Ṣūfī people, as well as the ulema (ʿulemā), discussed the issue of how God (Ḥaḳḳ) surrounds the universe (ʿālem) and where the ʿarş (arsh / the ninth heaven) in which God ensconces himself exists. The Ṣūfī people supporting the unity of existence (Wahdat al-wujud) concept claim that God surrounds the universe by his own being and so that the ʿarş (arsh) is all the creation / created beings by God moreover they argued that people who rejected this idea could attribute (...) weakness or impotence to the power of God. On the other hand, commentators and scholastic theologians acknowledge the idea that God surrounds the universe not by his own being as Ṣūfīs claimed but God surrounds the universe by his knowledge (ʿilm) and power (ḳudret). They claimed that there was no physical connection of God with the universe. There-fore, this article discusses a couplet (beyit) written by Ḥuseyn-i Lāmekānī from Bayramī-Melāmī group in light of four different tracts (risāle). One of the four tracts was written by the author of the couplet Ḥuseyn-i Lāmekānī himself. The title of his tract is Wahdat-nameh (Vaḥdet-nāme). The other tract was written by Munīrī-yi Belgradī and the title of it is Şarḥ-i Qaṣīda-i Suleymān. The other two tracts analyzed in this article were written by Ṣalāḥ al-dīn-i ʿUşşāḳī. These two tracts try to explain how God surrounds the universe from the unity of existence (Wahdat al-wujud) perspective. Therefore, they may help in understanding the men-tioned couplet written by Lāmekānī. The outline of the article is as follows: the introduction has the text of the ghazal including the mentioned couplet and discusses how the characteris-tics of Bayramī-Melāmī people were reflected in their poems. This part also tries to determine who wrote the mentioned ghazal as there were two different pen manes / pseudonyms (mah-las) for the same ghazal in various resources. To determine the original writer of the ghazal is crucial for proper interpretation of the texts. The next part of the article discusses the accusa-tion that Lāmekānī was an heretic in the Şarḥ-i Qaṣīda-i Suleymān tract by Munīrī-yi Belgradī. This part also tries to outline Munīrī-yi Belgradī’s mode of thought to discuss the background of his criticism about the couplets. According to his way of thinking, though Munīrī had some tolerance to Ṣūfī people believing fenā fillāh, he ironically harshly criticized the Ṣūfī group supporting Wahdat al-wujud entitled as Fuṣūṣī. In the second section, based on his work named Wahdat-nameh (Vaḥdet-nāme), it is aimed to create a general portrait of Ḥuseyn-i Lāmekānī. In this context, it discusses how Wahdat al-wujud and Hurufism, which are generally big issues for Bayramī-Melāmī, influenced Lāmekānī. Therefore, the comparison between Oglan Sheikh İsmāʿil-i Maʿşūḳī who was clearly influenced by Wahdat al-mavjud (vaḥdet-i mevcūd) and Hurufism, and Ḥuseyn-i Lāmekānī is realized in this part. It was figured out that adoration of Fuṣūṣ al-Ḥikem (Fuṣūṣīlik) was more influential in Bayramī-Melāmī Sheikh’s mode of thinking through the analysis of the effect of Fuṣūṣ al-Ḥikem in Wahdat-nameh (Vaḥdet-nāme). It was suggested that the reason behind the allocation of Munīrī-yi Belgradī for Ḥuseyn-i Lāmekānī was the effect of Fuṣūṣ al-Ḥikem which was salient for Melāmī Sheikh Lāmekānī. The final part of the article is about two tracts Miftāḥ al-vucūd and Zayl al-kitāb written by Ṣalāḥ al-dīn-i ʿUşşāḳī. The criticized couplet was read under the light of these tracts. These two tracts are significant as they explain how God surrounds the universe and where the ʿarş (arsh) is located by referring to the verses of Quran al-Fussilet 41/54, al-Nisā 4/126 and el-Tāhā 20/5 mentio-ned in the couplet by Ḥuseyn-i Lāmekānī. Ṣalāḥ al-dīn-i ʿUşşāḳī proposed a new argument about how God surrounds the universe in Zayl al-kitāb. According to this argument, in Miftāḥ al-vucūd Ṣalāḥ al-dīn-i ʿUşşāḳī tries to explain God’s surrounding potent through the or-ders/grades of the existence. In Zayl al-kitāb, he claims that there must be a center for God’s surroundings of the universe and this center must be Ḥaḳīḳat al-Muḥammediyye. Ṣalāḥ al-dīn-i ʿUşşāḳī stated that he did not acknowledge this information by himself but he acquired it from Ibn Arabī when he had a dream. Lastly, this part of the article discusses what Rahman settles in ʿarş (arsh) means in terms of circle (devir) theory. It was suggested that according to Ṣūfī people believing Wahdat (vaḥdetçi) God’s ʿarş (arsh) is the human being himself by drawing on the Kasf al-Gıtā (Keşfu’l-Gıtā) qasida written by Sunʿullāh-ı Gaybī who was a successor of Ḥuseyn-i Lāmekānī from the second generation. (shrink)

Türk ve İslam tarihinin kırılma noktalarından birisi 1040 yılında Selçuklular ile Gazneliler arasında cereyan eden Dandanakan Savaşı’dır. Savaşın ardından Selçuklular hızlı bir yükselişle özellikle Sünnî İslam coğrafyasında etkin ve belirleyici güç haline gelmiştir. Göçebe kültürden gelen ve bir oba hüviyetinde iken çok kısa bir sürede önlenemez bir şekilde hâkimiyet alanını Türkistan coğrafyasından Anadolu içlerine kadar genişleten Büyük Selçuklu Devleti, kurumsal olarak da olgunlaşmaya başlamıştır. Bu noktada hem merkezi yönetimde hem de vilayetlerde ortaya çıkan yetişmiş eleman ihtiyacını birçoğu daha önce Gazneli (...) devlet teşkilatında görev yapmış Fars asıllı devlet adamları karşılamıştır. Bu isimlerden birisi de ileride Nizâmülmülk adıyla şöhret bulacak ve namı isminin önüne geçecek olan Hasan b. Alî b. İshâk et-Tûsî’dir. Nizâmülmülk, devlet gücünün askeri alanda elde edilen zaferlere endekslendiği bir dönemde askerî, idarî, ilmî ve ekonomik alanda attığı adımlar ve aldığı tedbirlerle Büyük Selçuklu Devleti’nin kurumsallaşmasında son derece etkin bir isim olmuştur. Bu etkinlik neticesinde hem halk hem de devlet adamları nezdinde saygın bir yer edinmiştir. Bu çalışma çerçevesinde Nizâmülmülk’ün devlet bürokrasisi içerisindeki konumuna, hükümdar ve hanedan üyeleri ile olan ilişkilerine ve vezirlik sürecinde attığı adımların Selçuklu tarihine yansımalarına değinilecektir. Özet: Devlet kademesinde görev almaya Gazneliler Devleti’nin Horasan Valisi Ebü’l-Fazl Sûrî’nin yanında başlayan Nizâmülmülk, Horasan Bölgesi’nin Selçukluların kontrolüne geçmesiyle birlikte hizmetlerine Selçuklu Devleti’nde devam etmiştir. Çağrı Bey’in hizmetinde rüştünü ispat eden Nizâmülmülk, Çağrı Bey’in en güvendiği isimlerden biri haline gelmiştir. Öyle ki, Çağrı Bey ileride önce Horasan’ın sonrasında tüm Selçuklu yurdunun yönetimini üstlenecek olan oğlu Alparslan’ı Nizâmülmülk’e emanet etmiş, oğluna da Nizâmülmülk’ü bir baba olarak kabul etmesini, ona muhalefet etmemesini öğütlemiştir. Alparslan, babasının tavsiyeleri ve üvey kardeşi Süleyman ile giriştiği taht mücadelesinde gösterdiği yararlılık münasebetiyle devletin en önemli idari görevi olan vezirlik makamını Nizâmülmülk’e tevdi etmiştir. Bu dönemden itibaren vefatına kadar, yaklaşık 30 yıl kesintisiz bir süreyle Büyük Selçuklu Devleti’nin vezirliğini yapmış ve V./XI. yy.’ın ikinci yarısından itibaren Büyük Selçuklu siyasetinin en etkin figürü haline gelmiştir. Melikşah’ın tahta geçebilmesinin Nizâmülmülk ile ilişkilendirilmesi, onun döneminde elde edilen başarıların ve devlet sisteminin düzenlenmesi, şehirlerin imarı, ekonominin güçlenmesi gibi ülke içerisinde yaşanan olumlu gelişmelerin Nizâmülmülk’ün marifetiyle gerçekleştirildiğinin dillendirilmesi, Tanrı tarafından yeryüzünü yönetmek ve inşa etmek için seçildiği düşünülen bir sultan varken bir vezirin devlet için nimet olarak gösterilmesi sultanın vezirine bakışını etkilemiştir. Bu noktada üzerinde durulması gereken hususlardan birisi de Nizâmülmülk’ün kendisini nasıl gördüğü ve devlet içerisinde kendini nerede konumlandırdığıdır. Nizâmülmülk’ün Sultan Melikşah’a verdiği bir cevapta devletin geldiği noktayı ve sultanın mevcudiyetini kendi varlığıyla eşleştirmesi, tarihinin gördüğü en yetenekli vezirlerden biri olan Nizâmülmülk’ün özgüveninin son derece yüksek ve kendisini kudret sahibi olarak gördüğüne işaret etmektedir. Bu anlamlandırma halk nezdinde herhangi bir kutsiyeti bulunmayan vezirlik makamındaki bir kişinin, toplum nezdinde Allah tarafından seçildiğine inanılan kutlu kişiye meydan okutan gücü kendisinde hissetmesinin kaynağını sorgulatmaktadır. Aranan cevap Nizâmülmülk’ün vezirlik sürecinin çeşitli başlıklar altında ve bu başlıklara dair verilecek örneklerle incelenmesi neticesinde onun devletin iç işleyişine etkisinin tespitinde ve farklı kesimlerle kurduğu ilişkide saklıdır. Nizâmülmülk, Selçuklu tahtına karşı sıkı bir bağlılık göstermiştir. Bu bağlılığını lüzumu halinde savaş meydanında göğüs göğüse çarpışarak sergilemiş, gerekli olduğunda kıvrak zekâsı ile sorunları devlet için tehlikeli boyuta gelmeden çözmüş, siyasi öngörüsü ile aldığı tedbirler sayesinde devletin büyümesine katkı sağlamıştır. Onun bu sadakati ve samimiyeti, Selçuklu sultanları tarafından karşılık bırakılmamış, Alparslan vezirinin fikirlerine büyük önem verip tercihlerini bu doğrultuda şekillendirirken, aleyhine söylenen sözlerin hiçbirine kulak asmamıştır. Melikşah da, bir anlamda kendisine Selçuklu tahtını veren Nizâmülmülk’e gerekli hürmeti göstererek bütün devlet işlerinin yürütülmesini ona tevdi etmiş ve kendisini bir “baba” gibi gördüğünü ifade etmiştir. İlaveten Selçuklu tarihinde bir ilk olmak üzere Melikşah, Nizâmülmülk’e atabeg (el-emîrü’l-vâlid) unvanını vermiştir. Melikşah, Büyük Selçuklu tahtındaki ilk yıllarını, gençliğin etkisiyle, polo oynayıp, büyük av partileri düzenlemekle geçirmiş ve bundan dolayı devlet içerisinde bütün güç Nizâmülmülk’ün eline geçmiştir. Ortaya çıkan bu durum da “ülke resmen ve ismen sultanın olmakla birlikte gerçekte ‘Nizam’ına kavuştu.” ifadesiyle açıklanmıştır. Ayrıca Melikşah’ın saltanatı döneminde elde edilen askerî, siyasî ve ekonomik başarılar Nizâmülmülk’ün yeteneği ve devlet işlerinde attığı adımlara bağlanmıştır. Nizâmülmülk, hanedan ile kurduğu ilişkinin yanı sıra devlet kademesinde görev alan farklı zümrelerle de güven üzerine dayalı yakın bir ilişki biçimi geliştirmiştir. Örneğin, Nizâmülmülk’ün katıldığı askerî seferlerde bir nefer gibi askerlerin içerisinde savaşa katılması ordu içerisinde kendisine saygı duyulmasına yol açmıştır. Ayrıca, Melikşah ile Kirman Hâkimi Kavurd Bey arasındaki taht mücadelesinde Melikşah’ın safında yer almakla birlikte Kavurd Bey’i destekleyen bazı isimlerin yazdıkları destek mektuplarının ortaya çıkmasına engel olarak hem emirlerin korkularını yatıştırırmış hem de itibarını artırmıştır. Nizâmülmülk’ün yakın ilişki içerisinde olduğu bir diğer grup ilmiye sınıfı olmuştur. Bilge vezir, Tuğrul Bey döneminde Amidülmülk Kündürî tarafından takibata uğrayan ve baskılara maruz kalan ilim adamlarının yurtlarına dönebilmelerine imkân sağlamıştır. Bu ilim adamları da yurtlarına dönüşlerini sağlayan isme zihinlerinde ve gönüllerinde her zaman özel bir yer ayırmışlardır. Birçok âlimin çalışmalarını Nizâmülmülk’e ithaf etmesi, diğer saiklerle birlikte, bunun bir göstergesidir. Nizâmülmülk bir adım daha atarak, Sultan Alparslan ve Melikşah’ın müsaadeleriyle, bu ilim adamları için hâkim olunan coğrafyanın her tarafında ilimle iştigal edebilecekleri medreseler inşa etmiştir. Nizâmülmülk’ün adına nispetle Nizamiye Medreseleri olarak isimlendirilen bu medreselerde hem eğitim-öğretim kadrosuna hem de öğrenim süresi boyunca ve de mezun olduktan sonra öğrencilere sunulan imkânlar, insanların medreselere olan ilgisini arttırıyordu. Medreseler eliyle bir taraftan önceki dönemde yerlerinden edilen ve baskıya maruz kalan ilim adamlarına bir borç ödenip iade-i itibar sağlanırken diğer taraftan da Büyük Selçuklu Devleti’nin idari ve adli sisteminin ihtiyaç duyduğu yetişmiş insan gücü inşa edilmiştir. Nizâmülmülk, toplum lehine attığı adımlar ve sorunların çözümüne verdiği önem ile halkın desteğini sağlamıştır. Öyle ki insanların hayatları boyunca ona minnettar kaldığı vurgulanmıştır. Nizâmülmülk halkın sorunlarının çözümüne önem göstermiş ve onlarla yakından ilgilenmiştir. Nizâmülmülk’ün verdiği güven duygusu halkın hoşuna gitmiş ve toplum içerisinde kabul görmesine vesile olmuştur. Nizâmülmülk’ün bir diğer hasleti de fakirlere sofrasını açmasıdır. Böylece onlarla diyalog kurmuş ve gönüllerini kazanmıştır. Her yönüyle eksiksiz bir devlet adamı olan Nizâmülmülk, toplumun her türlü ihtiyacının çözümünü düşünmüş ve bu yönde adımlar atmıştır. Nizâmülmülk’ün toplumun her kesimi ile kurduğu samimi ve yakın ilişki o kadar büyük bir takdir ve beğeni toplamıştır ki bu durum Nizâmülmülk’ün toplum nezdinde sultan itibarı görmesine sebep olmuştur. İlaveten Selçuklu coğrafyasının her yerinden ve toplumun her kesiminden insanın kendisine yönelmesi hasebiyle Kâbe’ye benzetilmiştir. Nizâmülmülk, devlet kademesinde görev alan aile bireyleri, ilişki içerisinde olduğu âlimler, kendi ordusu ve emirleri ile bir güç odağı haline gelmiştir. Bunun sonucunda Nizâmülmülk, 11. yüzyılın son çeyreğinde rakipsiz bir şekilde Büyük Selçuklu siyasetinin en etkin figürü, Selçuklu yönetimini ve politikalarını belirleyen isim ve Selçuklu tarihinin en önemli olaylarında karar mercii olmuş ve sonuçta Selçuklu tarihine damga vurmuştur. İbnü’l-Esîr, Fatımî veziri Bedr el-Cemalî’nin kendisi için kullandığı sayısız lakabı kaydettikten sonra sadece Mısır’a hâkim olan bir devletin veziri bu kadar lakap kullanıyorsa Nizâmülmülk’ün “ilah”lık iddiasında bulunması gerekirdi diyerek hem Selçuklunun azametini hem de Selçuklu devletinde Nizâmülmülk’ün yerini göstermektedir. (shrink)

Tarihsel süreçte İslam inanç sisteminin inşasında önemli bir görev üstlenen kelâm ilmiyle bu inanç sistemlerinin karşısında yer alan inkârcı akımlar, temeller ve hedefler noktasında birbirlerinden ayrışmakla birlikte usul, yöntem ve söylem açısından zaman zaman benzerlikler göstermişlerdir. Bu durum Mu‘tezile ve deizm örneğinde olduğu gibi birçok noktada birbirinden farklılaşan düşünce yapıları arasında bir uyuşma ve paralelliğin olduğu izlenimini uyandırmıştır. Nübüvvet ve vahyin imkân ve gerekliliği noktasında birbirine zıt iki düşünce akımını oluşturan bu yapılar, kendi tezlerini ispatlamak için aynı usul ve yöntemi (...) kullanarak farklı sonuçlara ulaşmışlardır. Bu çalışma ilk bakışta Mu‘tezile ve deizm arasında böyle bir kanaati destekler gibi görünen yöntem benzerliğinin gerçekliğini ahlakın kaynağı açısından sorgulamayı hedeflemektedir. Deizm klasik dönemde olduğu gibi Tanrı’nın varlığını ve birliğini kabul etmekle birlikte rasyonel gerekçeler ileri sürerek nübüvvet ve vahyin imkânsız ve gereksiz olduğunu ileri sürmektedir. Ahlakın kaynağı açısından deizmin ileri sürdüğü üç temel argüman vardır. Bunlardan birincisi ahlaki değerlerin eşya ve fiillerin özünde içkin olduğu, ikincisi eşya ve fiillerin özünde var olan bu özelliklerin fiilin değerini zorunlu kılan belirleyici nedenler olması sebebiyle deterministik bir zorunluluğu beraberinde getirmiş olması, sonuncusu ise ahlaki değerlerin ilahi yardım olmaksızın tek başına akıl tarafından bilineceğidir. Buna karşın Mu‘tezile kelâm okulu ise aynı şekilde rasyonel gerekçelerle nübüvvet ve vahyin imkân ve gerekliliğini savunmakta ve bunu ilahi bir zorunluluk olarak kabul etmektedir. Ahlakın kaynağını benzer bir söylem ve yöntemle ortaya koymaya çalışan Mu‘tezile’nin vardığı sonuç deizmden farklıdır. Deizmin bu üç temel argümanı karşısında kendi içinde farklı görüşler olmakla birlikte Mu‘tezile’nin bir kısım kelâmcıları ahlaki değerlerin eşya ve fiillerin özünde içkin olduğunu savunurken diğer bir kısmı da ahlaki değerlerle ilgili hal ve şartları göz önünde bulundurmuştur. Mu‘tezile’nin bu konuda farklı görüşler ileri sürmesinin arkasındaki en önemli sebeplerden birisi tabiat felsefeleridir. Deizmin ahlaki değerlerin yalnızca akılla bilineceği tezine karşın, Mu‘tezile akla hem bedîhî hem de nazari olarak geniş bir yetkinlik alanı tanısa da bu, ilahi bildirimlerden bağımsız ve müstağni bir akıl değildir. Bu bağlamda vahiy ve aklın her ikisinin de Allah tarafından yaratılmış olması, bu ikisi arasında bir çelişki ve uyumsuzluktan ziyade uyum ve koordinasyonu beraberinde getirmektedir. Deizmin eşya ve fiillerin ontolojik yapısına bağlı olarak ahlaki değerler hususunda deterministik bir zorunluluk anlayışına karşılık, Mu‘tezile değerlerin eşya ve fillerin özünde Allah tarafından yaratıldığını ve bu durumun O’nun kudret ve iradesinden bağımsız olarak bir zorunluluğa sebep olmadığını savunmuştur. Çalışma bu haliyle ahlakın kaynağı hususunda Mu‘tezile ile deizm arasında bir karşılaştırma yapmak suretiyle, bu iki düşünce akımı arasındaki temeller ve hedefler bağlamında farklılıkları ortaya koymaya amaçlamaktadır. (shrink)

Teist ve ateist düşünürler arasındaki önemli tartışma konularından biri kötülük problemidir. Bu süreçte teist-ateist felsefecilerin sorunu ortaya koyma veya soruna çözüm üretme yönündeki yoğun çabalarını yok saymak haksızlık olacaktır. Bununla birlikte bir sorun üzerinde önemli tartışmaların gerçekleşmesi sorunun gerçekliğini veya tartışıldığı bağlamın doğruluğunu garanti etmemektedir. Bu çalışma son dönemlerde anlaşıldığı şekliyle kötülük probleminin temellerine yönelik bir sorgulamadır. Bununla birlikte bu yöndeki sorgulamalar genellikle Tanrı’nın irade ve kudret sıfatlarını veya aşkınlığını gereğinden fazla öne çıkarttığı gerekçesiyle tenkit edilmekte; Tanrı’nın adâlet gibi (...) oldukça önemli diğer sıfatlarını gölgelediği veya Tanrı ile insan arasında yakın bir irtibat kurmayı imkânsızlaştırdığı gibi eleştirilere muhatap kalmaktadır. Bu sebeple elinizdeki çalışmada bu sorgulama Tanrı’nın aşkınlığını dile getirmekten mümkün olduğunca kaçınarak gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda hem kötülük problemine çözüm arayışları hem de problemin kendisi mantıksal tutarlılık ve zorunluk ilişkisi takip edilerek incelenmiştir. İnceleme sonucunda kötülük probleminin temellendirilmesinde ciddi sorunlar olduğu tespit edilerek kötülük probleminin bir psuedo problem olduğu sonucuna ulaşılmıştır. (shrink)

İnsan “kendini bil”melidir. Çünkü insanın kendini bilmemesi yani eksikliğinin, aldatılırlığının ya da yanılabilirliğinin farkında olmaması onun temelde kendi benliğini, toplumsal rollerini, ahlaki ve siyasal varlık oluşunu yitirmesine sebep olacaktır. İnsan aklıyla ayakları yere basan ama kibriyle başını arşa kaldıran bir varlıktır. Eğer aklı onun kibirli başını eğdirmeyi başaramazsa kaçınılmaz olarak kibirli söz ve üslup, kibirli bakış ve görüş ortaya çıkacaktır. Kibir ile ortaya konulmuş her düşünce en temelde ahlaki sorunlar ortaya çıkaracağı gibi bir de, eksikliklerini kabul etmeyen dogmatik bir tutum (...) sergileyecektir. Kibir insana her yaptığının en doğru, en güzel, en kudretli olduğunu fısıldar durur. Bu fısıltı kişinin durup düşünmesine, aklın devreye girmesine izin vermedikçe de, hata yapılmaya devam edilir. Tüm bunlardan hareketle bu çalışmamızda günümüz felsefesinin temel bir sorunu olan, bir alanda uzmanlaşmış olma özgüveniyle birlikte kâinatın bilgisine bütünüyle sahip olunduğuna ilişkin bir düşünce geliştirmenin entelektüel dünyaya büyük bir darbe vuracağı, Yunus Emre’nin Risalet’ün Nushiye eserinin “Kibir Destanı” bölümünden hareketle ele alınacaktır. (shrink)

It is necessary to take into account the data of science in the theoretical debates conducted by scientists contributing ontological theories in order to develop new approaches to theological issues in Islamic thought. Even, Kalam scholars with the duty of defending and basing the principles of Islam in the classical sense have established a theological understanding intertwined with science in understanding both existence philosophically and the Script theologically. With its discoveries and theories in the last century, it can be argued (...) that modern science has made a serious progress compared to the past. Maintaining its own methodology and paradigm, every scientific discipline has the opportunity to benefit from the methods and data of other disciplines. Consequently, it is possible to assert that Kalam can enjoy the same opportunity too, as long as staying in its own problem area. According to modern science, the motion system is the unity of structures that enable living things to move. Moreover, Bones and joints, which are the structures of the skeletal system, are passive elements of the movement system. Muscles, on the other hand, are the active elements of the movement system and provide the movement of the body by affecting the bones and joints. Muscle tissue shapes the body by adhering to the bones, besides enabling movement activity to occur. One of the most important systems that provide movement is the nervous system. Because for a person to have movement, the muscles must contract, and the muscles must be stimulated for the contraction of the muscles. The system that enables this contraction to occur is the nervous system. Energy is also required for contraction to occur in the human body. Muscles create energy for movement by first providing their energy from the ATP molecule present in the muscle cells. Considering the movement theories of classical theology scholars, it is seen that they shaped the occurrence of human actions through the concept of potency. While the scholars classify power as spiritual/mental and physical strength in terms of its structure, they have characterized it as accident in terms of its nature. In this context, we can say that the equivalent of the power, which is regarded as necessary for the formation of human acts by the theologians, is the movement system in today's science. The spirit/mental that scholars regard as a structure of power for the occurrence of human action can be regarded as the electrical activity that activates muscles when considered within the framework of the movement system of today's science. It is seen that Kalam scholars emphasize physical competence in their definitions of power as well. At this point, Ash'arians defined the power as the soundness of organs, Mu’tazila expressed it as the presence of organs and their being away from disasters, and the Mâturîdîs stated it as the organs being healthy. With these definitions, Kalam scholars mean that a person should also be physically competent to make a movement. The structures scientifically accepted as biological and physical competence in the movement system are the skeletal system, muscles and nervous system. Therefore, we can say that the strength of the physical fitness/well-being emphasized in the definition of power by theologians corresponds scientifically to the skeletal system, muscles and nervous system. One of the issues that Kalam scholars discuss about power is the issue of the accident of power. The reason why they describe power as an accident is to emphasize its impermanence and to show that it was created by Allah. So, in modern science, electrical activity must occur in the brain in order for human organs to move. The occurrence of this electrical activity is independent of the human being. The fact that electrical activity occurs independently from human beings shows that it conforms to Kalam scholars’ definition of the accident. As a result, we can say that the theory of power created by scholars for human movement has a counterpart in the movement system put forward by today's science. (shrink)

Eşʿarîliğin son aşamasını temsil eden Îcî’nin argümanları, ekoldeki geleneksel ve felsefî yaklaşımları yansıtmaktadır. Bu makale Îcî’nin Muʿtezile’nin ahlâkî realizmine karşı kullandığı temel argümanlarını sunmaktadır. Çalışmanın amacı Îcî’nin argümanlarını değiştirmeden sağlam bir şekilde sunmak, açıklamak, itirazları tartışmak ve sonunda güçlü ve zayıf yönlerini değerlendirmektir. Makalenin amacı Muʿtezile’nin argümanlarını açıklamak değildir; yine de Îcî’nin argümanlarını daha net anlamak için bazı açıklamalar yapmaktadır. Makalenin ilk kısmında Eşʿarîler ile Muʿtezile’nin ahlâk anlayışları arasında belirgin bir çizgi çizmektedir. Tartışma noktasını belirtip kelâmî argümanlar için zemin hazırlamaktadır. (...) Îcî’nin argümanları üç kısma ayrılmıştır. Birinci kısımda Îcî’nin Muʿtezile’nin ahlâkî temellerine şüphe düşürmek için insanın seçme özgürlüğünü ortadan kaldırmak için polemik argümanını sunmaktayız. Argümana karşı eleştirileri tartıştıktan sonra Îcî’nin insanın gücü ve seçme özgürlüğü konusundaki gerçek görüşünü ortaya koyuyoruz. İkinci kısım, intrinsik değerler görüşüne karşı üç argüman ihtiva etmektedir. İlk iki argüman Îcî tarafından benimsenmiş, üçüncüsü ise genel bir şekilde diğer Eşʿarîlere atfetmiştir. Bu iki argüman yalanı ve doğruyu söylemenin intrinsik etik değerleriyle ilgilenmektedir, üçüncüsü ise Eşʿarîlerin meşhur: “Bir araz başka bir araz üzerinde konamaz” deyişine dayanmaktadır. Makalenin son kısmı, Îcî’nin Muʿtezile'nin ahlâkî vecihler teorisine karşı argümanını tartışmaya ayrılmıştır. Îcî’nin argümanını tartışmadan önce teori ve taraftarları hakkında yeterli bir açıklama yapılmıştır. Ayrıca Îcî’nin ve Muʿtezile’nin ilâhî ahlâk anlayışına dair kısa bir giriş, argümanın içinde tartışılmaktadır. Adalet ve hikmet gibi bazı ilahî nitelikler Eşʿarî ve Muʿtezile’nin bakış açılarından ele alınmaktadır. Sonuç olarak makale, Îcî’nin Muʿtezile’nin ahlâkî realizmine karşı argümanlarını açık ve net bir şekilde ortaya koymakta, itirazları sunup değerlendirmekte ve argümanların güçlü ve zayıf yönlerini göstermektedir. Son olarak, Eşʿarîlerin Muʿtezile’ye karşı ahlâkî argümanlarını daha etkili bir şekilde anlamak için bir çözüm önermektedir. (shrink)

The issue of power has been addressed as part of human actions, which form the basis of the discussions of destiny in Islamic theology. Various schools of kalām have extensively discussed the issue of power throughout history. The locus of power is also one of the critical concerns that have been emphasized within these discussions. The schools of the Mu'tazila, al-Ashʿarī and al-Māturīdī have put forward different perspectives on whether the locus of power exists or not and where it exists (...) if it does so. Mutazilites are known to be in agreement with the view that te human body is the substrate of power. On the other hand, However, they hold different views, not only on the exact locus of power in the body but also on its type. While some argue that the locus of power in the body is the organs, others claim that it is not the organs. The schools of al-Ashʿarī and al-Māturīdī accept that there is no locus for power and emphasize that power is created by Allah the moment it would initiate action. When these views of the kalām schools are considered within the framework of the data from the modern science of anatomy, it is seen that what modern science has to say on this issue concurs well with the Mu'tazilite view that the locus of power is the body and that it creates the action by managing the organs from a single center. This is because, when considered from the lens of anatomy, what is meant by the schools of kalām with “power” is electrical activity (stimulus) that activates the muscles. Therefore, scientifically considered, for any movement to occur, an electrical activity must first begin in the brain and be transmitted to the muscles via motor nerves. If there were no electrical activity in the brain, the muscles and energy that make up the human movement system would not be active, so movement would hardly take locus. Therefore, the claim made some of the Mu'tazili scholars that the power is in the organs is scientifically not valid. As for the debates on whether the power in different organs is the same or different in terms of its type, the views of the scholars who argue that they are the same genus are apparently correct. This is because the electrical activity, which we accept as power, spreads to the organs after it is formed in the brain. This implies that the power which activates the organs is of the same type. However, it can be said that Mu'tazila’s idea of the constant presence of power in its locus conflicts with modern scientific data. The views of al-Ash'arite and al-Maturidite schools that power is free from being in a constant location are compatible with the findings of recent experiments on brain activities. That is, some experimental studies have indicated that the electrical activity that creates an act occurs in the brain before the act itself and outside the will of the human. In brief, the view of Ash'arite and Maturidite scholars that power is not constantly present in the body and that it is created by Allah each time it is needed is compatible with the creation of power, which we define as electrical activity. (shrink)