Abstract

اسپینوزا و ملاصدرا دو فیلسوف با مبانی فکری متفاوت هستند که به مسئله‌ی شناخت بی‌واسطه از خداوند توجه کرده‌اند. با توجه به تفاوت‌های انکارناشدنی میان ایشان، زمینه‌ی هم‌سخنی میان آن‌ها در صورتی فراهم می‌شود که اولا آن دسته از ویژگی‌های هستی‌شناختی متعلَّق شناخت که در شناخت بی‌واسطه نقش اساسی دارند، مشخص شود. در این خصوص می‌توان از عدم تناهی در اندیشه‌ی اسپینوزا و فاقد ماهیت و فوق تمام بودن در اندیشه‌ی ملاصدرا نام برد. ثانیا چیستی شناخت بی‌واسطه و نیز ویژگی اساسی آن در ارتباط با متعلَّق مذکور توصیف و تحلیل گردد. از نظر اسپینوزا ویژگی محوری این نوع شناخت، درستی و مطابقت کامل آن با متعلَّق است اما در نگاه ملاصدرا شناخت بی‌واسطه از خداوند محدود به وعای وجودی ادراک‌کننده می‌شود. مقایسه‌ی دیدگاه‌های اسپینوزا و ملاصدرا بیان‌گر آن است که مطابق نظام فلسفی هریک شناخت بی‌واسطه برترین نوع شناخت است که به برترین موجود تعلق می‌گیرد. آنچه اسپینوزا و ملاصدرا را در مواجهه با مسئله‌ی مذکور از هم متمایز می‌سازد نخست موسع یا مضیق بودن معنای واسطه است؛ دوم ناسازگاری موجود در اندیشه‌ی اسپینوزا درباره‌ی شناخت بی‌واسطه‌ی تامّ از خداوند و سازگاری اندیشه‌ی ملاصدرا در این زمینه است.