Jezuici nie mieli łatwej drogi do Polski. Wprawdzie niektórzy biskupi, tacy jak Stanisław Hozjusz czy jego późniejszy następca na biskupstwie warmińskim: Marcin Kromer, czynili starania u władz rzymskich, by ich do Rzeczypospolitej sprowadzić, widząc w nich skuteczne narządzie pomocne przy wprowadzaniu w życie reform Soboru Trydenckiego, lecz starania te były raczej odosobnione i nie znajdywały większego zrozumienia w ówczesnym episkopacie, o innych grupach społecznych nie wspominając.

Agustín Udías Vallina SJ, Los jesuitas y la ciencia. Una tradición en la Iglesia, Ediciones Mensajero, Bilbao 2014, ss. 372. [Jezuici i nauki przyrodnicze. Dzieje pewnej tradycji w Kościele katolickim].

It has been stated, „history is the master of life ". Is this a statement reserved exclusively for historians or is it applicable to those with quantitative interests in the fields of mathematics, physics, astronomy, and philosophy and for matters of purpose, for all humanity? The latter have certainly learned much from their ancestors in their respective fields of concentrated research and study. Knowledge and discovery in the present has been predicated upon what has been inherited and handed down by (...) our generation ancestors who were experts in their respective fields of knowledge. The question is presented, „Can anything be learned and discovered today from our educated colleagues who lived during the period covered between the 16th and 19th centuries?" For whatever purpose this text may be used, the response by the reader would emphatically be one in the affirmative, yes. (shrink)

Wielkie poselstwo cara Piotra I Aleksiejewicza Romanowa, czyli podróż dyplomatyczna do Europy Zachodniej, miało miejsce między 9/10 marca 1697 r. a 25 sierpnia 1698 r. Towarzyszyła mu szeroko zakrojona aktywność innych moskiewskich dyplomatów, jak np. Borysa Szeremietiewa. Już w marcu 1698 r. odwiedził Wiedeń, gdzie otrzymał listy polecające do Fryderyka Kazimierza Wolffa SJ, cesarskiego dyplomaty, wywodzącego się z Rzeczypospolitej, a konkretnie z senatorskiego rodu z województwa inflanckiego. Ojciec Wolff zalecał przyjęcie w Rzymie Szeremietiewa, rzekomo skłonnego do unii, przez jakiegoś jezuitę (...) znającego język słowiański. W ten sposób skrzyżowały się drogi moskiewskiego dyplomaty z ojcem Tomaszem Duninem Szpotem. Ten zostawił relację opisującą wizytę i audiencje Szeremietiewa w Rzymie, w których generał zakonu Tirso González de Santalla podsuwał moskiewskiemu dyplomacie jako dary polskie manuskrypty przygotowane przez Szpota na temat misji w Japonii czy postanowień soborów powszechnych Kościoła katolickiego. Relacja ta przedstawia również pobyt Piotra I w Wiedniu, podczas którego – dzięki możliwości porozumiewania się w języku polskim – pomiędzy ojcem Wolffem a carem wytworzyły się więzy szczególnej zażyłości. (shrink)

Jezuici stanowili zawsze przedmiot licznych publikacji, ale szczególnie w ostatnim okresie literatura na ich temat wzbogaciła się o wiele cennych rozpraw naukowych. W ich świetle jawi się nowy obraz zakonu o różnorodnych odcieniach i barwach, zastępując dotychczasowy białoczarny. Dyskusjom nie ma jednak końca. „Sukcesom zakonu - pisał Janusz Tazbir - odpowiadały rosnące stosy literatury antyjezuickiej, która również w Polsce przetrwała szczytowy okres swego rozwoju. Spór o rolę zakonu w politycznych, kulturalnych, a nawet gospodarczych dziejach Europy trwa już od przeszło (...) czterystu lat i nic nie zapowiada jego rychłego zakończenia. Przy ocenie jezuióöw w zbyt małym chyba jednak stopniu zwracano uwagę na fakt, iż byli oni pionierami „wielkiego kompromisu'' we wszystkich niemal dziedzinach, z wyjątkiem oczywiście kompromisu z „herezją". I dzięki temu też, czysto wbrew wlasnym intencjom, stawali się prekursorami nowych rozwiązań". (shrink)

The Jesuits have played a significant part in the history of Poland from the religious, social and cultural aspects. Little wonder, then, that over 5,000 books and articles have been devoted to the Order and its individual members in Poland. However, the Jesuit Order does not as yet have a full synthesis of its own on the subject of its history in Poland. The only work of a synthetic nature, by S. Załęski, Jezuici w Polsce [The Jesuits in Poland],, (...) notwithstanding the usefulness of its content still today, is no longer up to the modem expectations and standards required by historians. The compilation of a new comprehensive synthesis will call for the accumulation and presentation of the vast volume of material concerning the various aspects of the Order's history. (shrink)

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie politycznej, gospodarczej i kulturowej roli chińskiego Wielkiego Kanału w świetle rękopisu _Historiae Sinarum Imperii _polskiego jezuity Tomasza Szpota Dunina (1644–1713), który przez ponad dwadzieścia lat badał archiwa rzymskie, poszukując informacji na temat działalności jezuitów w Chinach. Pośród licznych informacji o charakterze kulturowym, gospodarczym i etnograficznym rękopis Tomasza Szpota Dunina zawiera również wiadomości o obecnie najdłuższym na świecie sztucznym kanale transportowym, czyli chińskim Wielkim Kanale, który przez wielu badaczy jest uznawany za większy cud techniki niż Mur (...) Chiński. Do odtworzenia tytułowego zagadnienia wykorzystano głównie rękopis _Historiae Sinarum Imperii _oraz inne źródła drukowane i literaturę przedmiotu. Rękopis Tomasza Szpota Dunina zawiera rozproszone informacje dotyczące Wielkiego Kanału, miast położonych nad jego brzegami i samych okoliczności podróży po tej rozbudowanej sieci rzek i kanałów. Informacje obecne u Szpota możemy podzielić na dwie kategorie: wtórne, czyli zapożyczone ze źródeł wcześniejszych – jak np. z tekstu Mattea Ricciego – oraz pierwotne, czyli opisy, które Szpot pozyskał jako pierwszy w trakcie swojej długoletniej pracy w Rzymie. (shrink)

Celem artykułu jest prześledzenie wpływu polemicznych dzieł księdza Piotra Skargi (1536–1612) na życie religijne Ukrainy i kulturę ukraińską ówczesnej epoki. Źródłem badań są prace Piotra Skargi, Stanisława Orzechowskiego, Benedykta Herbesta, Herasyma Smotrzyskiego, Iwana Wyszeńskiego, Hipacego Pocieja. Podstawą naukową analizy wpływu Skargi na kulturę ukraińską są poświęcone jego osobie i czasom, w których żył i tworzył, prace: Józefa Tretiaka, Ludowika Piechnika, Janusza Tazbira, Stanisława Cieślaka oraz publikacje traktujące o międzywyznaniowej polemice epoki unii brzeskiej: Volodymyra Antonovycha, Nikolaja Skabalanovicha, Stepana Golubeva, Vladimira Zavitnevicha, (...) Ivana Franki, Mykhaila Hrushevskiego, Kyryla Studynskiego, Porfyrego Yaremenki, Ihora Mytska, Borysa Gudziaka, Vitalija Shevchenki, Leonida Tymoshenki, Ruslana Tkachuka, a także kursy z historii literatury ukraińskiej. W analizie preferowana jest metoda porównawcza. Przebudzenie się pisarskiego talentu Skargi związane jest z jego pobytem w Wilnie, jednym z ośrodków ruchów reformacyjnych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, katedrze głównej prawosławnej metropolii kijowskiej (1415–1795). Wyzwaniem dla Skargi stała się wielowyznaniowość Wilna. Napisał książkę _O jedności Kościoła Bożego _(1577), w której wykłada trydencką koncepcję eklezjologiczną, odsłania obraz herezji i schizm prześladujących prawosławny Wschód, zarysowuje perspektywy powrotu metropolii kijowskiej do jednoś i ze Stolicą Apostolską. Książka ta, wznowiona w 1590 r., była ważnym impulsem do rozpoczęcia polemiki międzywyznaniowej i poszukiwania przez ukraińskich i białoruskich biskupów prawosławnych środków do przezwyciężenia schizmy. W 1596 r. Synod Brzeski ogłosił zjednoczenie z Kościołem katolickim. Skarga był obecny na synodzie jako obserwator i doradca. W 1597 r. opublikował dokumentalny opis jego przebiegu – księgę _Synod Brzeski _i jej załącznik: _Obrona Synodu Brzeskiego_, które bronią kanonicznej ważności synodu, dodając retrospektywę historyczną uzasadniającą konieczność przezwyciężenia schizmy. Dzieła te stały się ważnym czynnikiem w rozwoju Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego, który udowodnił swoją żywotność w okresie prześladowań i wszedł w epokę postkomunistyczną jako najbardziej twórcza siła duchowa, łącząc staranne pielęgnowanie lokalnej tradycji kościelnej z uniwersalnością misji apostolskiej. (shrink)

W epoce nowożytnej wielu jezuitów zwracało się do generała zakonu z prośbą o pozwolenie na udział w misji zagranicznej. Ich petycje, tzw. _litterae indipetae_, świadczą o licznych powołaniach członków zakonu do służby w dalekich krajach. Artykuł zawiera analizę próśb napisanych przez jezuitów z prowincji polskiej i litewskiej w okresie od drugiej dekady XVII do trzeciej dekady następnego stulecia. Podejmuje próbę ustalenia, jaki obraz wymarzonych terytoriów działalności misyjnej wyłania się z petycji kandydatów, a także do jakiej wiedzy o Oriencie przyznawali się (...) oni przed przełożonym. Artykuł opisuje również, jak suplikanci motywowali konieczność inwestycji środków Towarzystwa Jezusowego właśnie w działalność misyjną na wybranych przez nich terytoriach, tj. muzułmańskim Wschodzie i krajach czerkieskich, których przynależność religijna nie była prosta do ustalenia w owej epoce. Warto podkreślić, że wielu jezuitów z Rzeczypospolitej stosowało się do standardowej procedury dla kandydatów na misjonarzy, która zakładała uzyskanie zgody generała. Wydaje się, że udzielał on jej tak rzadko ze względu na ogromne potrzeby kadrowe zakonu w samym państwie polsko-litewskim. Z tego powodu zdawał się obojętny na poruszające wizje cierpiących jeńców i ich nieochrzczonych dzieci, rzadko też ulegał kuszącym obrazom Czerkiesów, którzy mieli znać pewne podstawowe zwyczaje chrześcijańskie i w związku z tym wydawali się aplikującym grupą stosunkowo łatwą do pozyskania dla Kościoła katolickiego. Wielu spośród polskich i litewskich jezuitów, którzy są wspomniani w źródłach jako misjonarze w Oriencie, nie wysłało prośby do generała przed podróżą na Wschód. Wydaje się, że posługa członkom poselstw do władców muzułmańskich, jak i osobiste poparcie udzielone przez polskich władców i magnatów umożliwiło im zrealizowanie chociaż na krótko marzenia o misjonarskim życiu. Zwraca uwagę fakt, że ci z nich, którzy decydowali się na pozostanie dłużej na misji, próbowali uzyskać _post factum _błogosławieństwo generała. Należy wspomnieć o jeszcze jednej grupie polskich i litewskich jezuitów, których spotykamy w Persji i na Kaukazie, tzn. o kandydatach na misje w Chinach, którym nie udało się dotrzeć na Daleki Wschód i w związku z tym musieli się zadowolić posługą w mniej prestiżowym miejscu. (shrink)

W niewielkim zbiorze archiwaliów, pozostałych po klasztorze i kolegium jezuickim, które funkcjonowały w Nysie przez blisko półtora wieku, zachował się materiał interesujący ze względu na związek z historią teatru na Śląsku. W rękopiśmiennej księdze znajdujemy bowiem zestawione scenariusze spektakli wystawianych przez uczniów wspomnianego kolegium. W artykule przybliżam kontekst historyczny powstania tego dokumentu oraz jego znaczenie dla badań nad dziejami kultury śląskiej i europejskiej.

W niewielkim zbiorze archiwaliów, pozostałych po klasztorze i kolegium jezuickim, które funkcjonowały w Nysie przez blisko półtora wieku, zachował się materiał interesujący ze względu na związek z historią teatru na Śląsku. W rękopiśmiennej księdze znajdujemy bowiem zestawione scenariusze spektakli wystawianych przez uczniów wspomnianego kolegium. W artykule przybliżam kontekst historyczny powstania tego dokumentu oraz jego znaczenie dla badań nad dziejami kultury śląskiej i europejskiej.

Celem artykułu jest zaprezentowanie sylwetki wielkiego uczonego czeskiego doby pobiałogórskiej – jego życia oraz działalności naukowej i pisarskiej. Bohuslav Balbín jest najwybitniejszym czeskim humanistą XVII w., którego twórczość odegrała wielką rolę zarówno w swojej epoce, jako inspiracja dla innych twórców, jak również w następnej. Dzieła jezuity, z których najważniejsze opublikowano dopiero w sto lat po jego śmierci, wpisywały się w nurt czeskiego odrodzenia narodowego, którego celem było utrzymanie językowej i kulturalnej odrębności Czechów. Twórczość Balbína rozwijała się dwóch zasadniczych nurtach – (...) religijnym i świeckim, które spajały ideały narodowe. Cechował tę twórczość głęboki patriotyzm i świadomość słowiańska, a głównym celem pisarza i uczonego było zachowanie tożsamości narodu, jego kultury i języka oraz podkreślenie i utrwalenie odrębności Królestwa Czeskiego – historycznej, geograficznej i prawnej. W sposób znaczący zasłużył się dla rozwoju historiografii, krajoznawstwa, literaturoznawstwa i bibliografii. Choć był gorliwym katolikiem, nie odrzucał dorobku czeskich innowierców. Jego najbardziej ambitnym i – niestety – nieukończonym dziełem są _Miscellanea historica regni Bohemiae_, które miały stanowić summę wiedzy o kraju i narodzie, najsławniejszym zaś _Dissertatio apologetica pro lingua Slavonica, praecipue Bohemica_. (shrink)

Znaczenie kolegiów jezuickich w rozwoju szkolnictwa na ziemiach Rzeczypospolitej, podobnie jak wkład członków Towarzystwa Jezusowego w postęp naukowy, tak polski jak i europejski pozostają bezsprzeczne. Warto wszak zwrócić uwagę na fakt propagowania przez jezuitów wiedzy na temat Dalekiego Wschodu, misji chrystianizacyjnych prowadzonych w Indiach, Chinach i Japonii, a także społeczne, kulturowe i polityczne konsekwencje działań podjętych przez nich w tym zakresie. Szczególne znaczenie ma tutaj działalność poszczególnych kolegiów, które kształcąc na dość wysokim poziomie, stawały się miejscem wzrastania powołań kapłańskich, a (...) co za tym idzie także powołań misyjnych. Relacje i listy z krajów Dalekiego Wschodu nie pozostały bez wpływu na decyzje podejmowane przez poszczególnych uczniów, którzy pragnęli wzorem jezuickich świętych i męczenników głosić Ewangelię wśród mieszkańców Indii, Chin oraz Japonii. Misje chrystianizacyjne, jak i dzieje oraz kultura krajów Dalekiego Wschodu interesowały wszak nie tylko uczniów kolegiów, ale o wiele szersze grono osób, chcących poszerzyć swoją wiedzą. Celom tym służyły polskie tłumaczenia autorów jezuickich, którzy w swoich dziełach opisywali Daleki Wschód. Ponadto wśród metod propagowania wiedzy niezwykle ważne miejsce zajmowały widowiska parateatralne i spektakle sceniczne, w których pojawiały się wątki orientalne. Zarówno one, jak i wspomniane działania translatorskie obejmowały swoim zasięgiem niezwykle szerokie grono osób, co w późniejszym czasie przełożyło się na znaczący wzrost zainteresowania Dalekim Wschodem, w konsekwencji zaś pojawieniem się mody na tzw. „chińszczyznę”. Celem niniejszego artykuł jest zatem prześledzenie wskazanych powyżej wątków, które – jak łatwo można zauważyć – pozostają w ciągu przyczynowo-skutkowym. W konsekwencji można zatem stwierdzić, że rola kolegiów jezuickich, jako ośrodków, z których wyszedł impuls propagowania wiedzy o krajach Dalekiego Wschodu wydaje się być niepodważalna. (shrink)

Celem artykułu jest zaprezentowanie sylwetki wielkiego uczonego czeskiego doby pobiałogórskiej – jego życia oraz działalności naukowej i pisarskiej. Bohuslav Balbín jest najwybitniejszym czeskim humanistą XVII w., którego twórczość odegrała wielką rolę zarówno w swojej epoce, jako inspiracja dla innych twórców, jak również w następnej. Dzieła jezuity, z których najważniejsze opublikowano dopiero w sto lat po jego śmierci, wpisywały się w nurt czeskiego odrodzenia narodowego, którego celem było utrzymanie językowej i kulturalnej odrębności Czechów. Twórczość Balbína rozwijała się dwóch zasadniczych nurtach – (...) religijnym i świeckim, które spajały ideały narodowe. Cechował tę twórczość głęboki patriotyzm i świadomość słowiańska, a głównym celem pisarza i uczonego było zachowanie tożsamości narodu, jego kultury i języka oraz podkreślenie i utrwalenie odrębności Królestwa Czeskiego – historycznej, geograficznej i prawnej. W sposób znaczący zasłużył się dla rozwoju historiografii, krajoznawstwa, literaturoznawstwa i bibliografii. Choć był gorliwym katolikiem, nie odrzucał dorobku czeskich innowierców. Jego najbardziej ambitnym i – niestety – nieukończonym dziełem są _Miscellanea historica regni Bohemiae_, które miały stanowić summę wiedzy o kraju i narodzie, najsławniejszym zaś _Dissertatio apologetica pro lingua Slavonica, praecipue Bohemica_. (shrink)

Artykuł przedstawia dzieje apteki prowadzonej przez jezuitów w Krośnie, związanej z miejscowym kolegium, które obok działalności edukacyjnej prowadziło również różne formy aktywności gospodarczej, między innymi zarządzało karczmą oraz produkowało piwo i wódkę. Wspomniana apteka, pomimo likwidacji samego kolegium wraz z kasatą zakonu w 1773 roku, przetrwała i była nadal prowadzona przez Jana Łagońskiego, byłego członka zakonu. Autor oparł swoje badania na materiale rękopiśmiennym pochodzącym z Archiwum Towarzystwa Jezusowego w Krakowie (dalej: ATJKr) i datowanym na sierpień 1774 roku. Wspomniany Jan Łagoński, (...) będący przed 1773 rokiem jezuitą w krośnieńskim kolegium, po likwidacji zakonu pozostał w Krośnie i w 1774 roku nabył aptekę oraz założył rodzinę, która kontynuowała aptekarskie tradycje w kolejnych latach. Niniejszy artykuł rozpoczyna się od części wprowadzającej, w której autor zarysowuje zagadnienie aptek prowadzonych przez jezuitów oraz przedstawia literaturę przedmiotu, jak również omawia jezuickich aptekarzy pochodzących z Krosna. W dalszej części następuje analiza okoliczności nabycia przez Jana Łagońskiego apteki i jej prowadzenia, co z czasem przeradza się w tradycję rodzinną. (shrink)

Artykuł przedstawia dzieje apteki prowadzonej przez jezuitów w Krośnie, związanej z miejscowym kolegium, które obok działalności edukacyjnej prowadziło również różne formy aktywności gospodarczej, między innymi zarządzało karczmą oraz produkowało piwo i wódkę. Wspomniana apteka, pomimo likwidacji samego kolegium wraz z kasatą zakonu w 1773 roku, przetrwała i była nadal prowadzona przez Jana Łagońskiego, byłego członka zakonu. Autor oparł swoje badania na materiale rękopiśmiennym pochodzącym z Archiwum Towarzystwa Jezusowego w Krakowie (dalej: ATJKr) i datowanym na sierpień 1774 roku. Wspomniany Jan Łagoński, (...) będący przed 1773 rokiem jezuitą w krośnieńskim kolegium, po likwidacji zakonu pozostał w Krośnie i w 1774 roku nabył aptekę oraz założył rodzinę, która kontynuowała aptekarskie tradycje w kolejnych latach. Niniejszy artykuł rozpoczyna się od części wprowadzającej, w której autor zarysowuje zagadnienie aptek prowadzonych przez jezuitów oraz przedstawia literaturę przedmiotu, jak również omawia jezuickich aptekarzy pochodzących z Krosna. W dalszej części następuje analiza okoliczności nabycia przez Jana Łagońskiego apteki i jej prowadzenia, co z czasem przeradza się w tradycję rodzinną. (shrink)