Orta Çağ, özellikle Avrupa açısından fikir ve yaratma özgürlüğünün kısıtlandığı bir dönem olarak nitelenmektedir. Ancak bu kısıtlamalar felsefe, güzel sanatlar ve birçok diğer alanda yaratıcılığı engelleyememiş, örtük de olsa ortaya çıkan yenilikler Rönesans’ın gelişine zemin hazırlamıştır. Söz konusu yaratıcılık alanlarından birisi de müzik felsefesi olup, bu alana dair bir çalışma yapılmasının Orta Çağ’da belirmiş olan müzik düşüncesinin daha iyi anlaşılmasına yarar sağlayacağı düşünülmüştür. Bu düşünce doğrultusunda çağın ilk zamanlarını kapsayan Patristik Dönem’de müzik felsefesine ilişkin bir çalışma yapılması planlanmıştır. (...) Bu araştırmanın amacı Patristik Dönem müzik felsefesini bu döneme müziğe ilişkin sundukları düşünceler ile en çok katkıyı sağlamış olan Augustinus ve Boethius’un düşüncelerinden yararlanarak incelemektir. Bu amaç ışığında iki felsefecinin seçilmiş kitaplarındaki müziğe dair fikirler derlenmiş, açıklanmış ve tartışılmıştır. Her iki filozofun da fikirlerinin bilime ve akla yaptığı vurgu ile Antik Çağ filozofları Pythagoras ve Platon’dan izler taşımakta olduğu ancak Augustinus’un fikirlerinin daha çok Hristiyanlık fikriyle sentezlenmiş, Boethius’un fikirlerinin ise daha seküler bir özellikte olduğu görülmüştür. Felsefeciler ayrıca müziğin varlığı, içeriği ve etkisine yönelik özgün düşünceler de iletmişlerdir. (shrink)

There are many studies and theories in the literature on the source of power in the formative years of the Mamlūk state. In these studies, the importance of power and influence as a form of becoming a sultan in the Mamlūks has been emphasized, although the oligarchic power of the umara has been indirectly mentioned in terms of the source of power by discussing the distinction between a puppet sultan and an authoritarian sultan. However, this axiom causes a number of (...) problems and ambiguities within itself and leads to the supersession of the determinism of the elite amirs. This work will try to overcome this problem by focusing on the political developments during the foundation years of the state and discussing how powerful and influential amirs were restricted by the umara on their way to becoming sultans. At the same time, by focusing on the chronicles of the period in question, the administrative determinism of the Mamlūk factions as a decision-making mechanism in the Mamlūk state will be pointed out. On the other hand, the statement that power emanated from both the sultan’s household faction and the military support of the elite amirs or khushdāshs who held the Mamlūk oligarchy in their hands leads to overlooking the tension or conflict between the two throughout Mamlūk political history. Considering the state of conflict between the two sides, it is a logical contradiction for the two opposing poles to agree on the same candidate. For instance, considering Muʿizz Aybak’s accession to power, the Sālihiyya-Bahriyya amirs unanimously endorsed his sultanate, but in the process, Muʿizz Aybak prevailed over the tensions he experienced with the elite that brought him to power and managed to become the absolute sultan, albeit for a short time. Therefore, it is essential to keep in mind that there was no uniform relationship between the sultan and the elite amirs, but rather a dynamic functioning. In other words, the future sultan, who had to establish good relations with the amirs until he became sultan, had to go against the amirs who brought him to power if he wanted to become an absolute ruler after he became sultan. In this study, the source of Mamlūk power is traced to the collective interests of the Mamlūk factions. It is emphasized that these interests were usually centered on candidates who were seen as more moderate among the factions. At the same time, by revealing the shortcomings of the understandings presented as a rule such as “the one who kills the sultan becomes the sultan” and “the powerful and influential become the sultan”, the analysis of the period from the founding years of the Mamlūks to Baybars’ sultanate mostly emphasizes the continuity of the status quo of the elite amirs by highlighting the “sultanate of weak and middle-ranking amirs”. The analysis has pointed out that those who killed sultans or usurped the throne were punished rather than usurping the throne as a legitimate right. Similarly, the consensus of the umara on the candidate for sultanate was pointed out by mentioning that those who were powerful and influential were being challenged rather than made sultan. (shrink)

Memlûk Devleti’nin kuruluş yıllarında sultanlığın mahiyeti ve bunun nasıl oluştuğu ile ilgili literatürde pek çok çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmalarda genel olarak kukla sultan-otoriter sultan şeklinde yapılan ayırımlar mevzubahis edilerek sultan ile seçkin emîrler arasındaki gerilime dikkat çekilmiştir. Bunun yanı sıra el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddin Kutuz’un öldürülmesi sonrasında bir sultan olma biçimi olarak “sultan öldüren sultan olur” şeklinde bir temellendirme de literatürde yer etmiştir. Fakat bu postulatın tarihsel düzlemde yeterince analiz edilmemesi ve bir hadiseden hareketle genel çıkarımların yapılması nedeniyle bu anlayışın literatürde bir (...) olgu olarak yer etmesine zemin hazırlanmıştır. Bu çalışmada söz konusu problem, dönemin kronikleri sadedinde Kutuz’un öldürülmesi hadisesinin analizi yapılarak gerçekte sürecin nasıl işlediğine yönelik bir dizi bulgu ile aşılmaya çalışılmıştır. Kaynakların bu hususta çelişkili ifadelerde bulunmaları tarihsel düzlemde incelenerek söz konusu teorinin bağlamı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca el-Melikü’z-Zâhir Baybars’ın saltanatının ilk yıllarında karşılaştığı sorunların “sultan öldüren sultan olur” anlayışı ile olan irtibatsızlığına değinilerek söz konusu önermenin zayıflığı vurgulanmıştır. (shrink)

Bu kitap sizi, Antik yazarlarca kapısı aralanan ve Orta Çağ filozoflarınca belirli bir yetkinlik düzeyine ulaştırılan bir bilimle tanıştıracak: Bitkilerin bilimi. Sanki bir ritüelin parçası gibi sürekli tekrar edilmesi gereken bir cümle, 3 farklı dilde gözler önündedir: -/- ان الحياة موجودة في الحيوان والنبات Vita et in animalibus et in plantis esse deprehensa est. Yaşam, hayvanlarda ve bitkilerde mevcuttur. -/- Aristoteles’e göre bitkilerde zihnî herhangi bir melekenin bulunmadığı, bitkilerin yalnızca beslenme, büyüme, gelişme ve üreme gibi yetilerle donandığı görülür. Bu (...) sayılan yetiler de herhangi bir öznellikten azade, edilgin, mekanik süreçlerdir. Esasında Aristoteles’in bitki tasarımı, bitkilere atfedilebilecek en ufak bir iradi ya da ihtiyari hareketin, rasyonel herhangi bir ilkenin ayıklanması suretiyle bitkisel fenomenlerin yalın, basit, pasif olduklarının ikrarıdır. Çünkü bitkilere layık gördüğü nebati nefs ya da bitkisel canlılık ancak ve ancak bu kadarına kadir ve ancak bu kadarını kabildir. -/- Gayriinsani organizmaların tasnifine dönük biyoçeşitlilik çalışmalarından elde edilen veriler, büyük resmi görmek ve göstermek bakımından gerekli ve faydalıdır. Biyosferin ve hatta gezegenin selameti açısından bakterilerin, mantarların ve hayvanların neden önemli oldukları da tartışmaya kapalıdır. Ancak şu soru hayati önemdedir: Gerek biyokütleleri gerek insanın günlük hayatına giren tür sayıları ve gerek gerçek hayatta insanın hayatını idame etme maksadıyla kurduğu türlü ilişkilerde maddi kaynak olmaları bakımından, bitkiler âleminin tüm bireylerinin gezegende yaşamın süregitmesi adına belki de ilk sırada sayılması gereken canlılar topluluğu olduğunu anlamamız için acaba kıyamet günü mü beklenmektedir? -/- Şamlı Nikolaos’un Aristoteles’ten ilham alarak dile getirdiği, önce İbn Sînâ, ardından İbn Bâcce tarafından yorumlanmış kült bir eserdir Kitâbu’n-Nebât. Bu silsileden günümüze intikal eden metinlerin Arapça ve Latince orijinalleriyle Türkçe tercümeleri belirli bir amaç dâhilinde fiziksel dünyanın bir parçası olan bitkisel fenomenleri sistematik olarak incelemiş, gözlemlemiş, kendi dönemlerindeki paradigma içerisinde nedensellik bağı kurarak açıklamaya çalışmış filozofların metinleridir. Dolayısıyla Antik ve Orta Çağ’daki bilginlerin bitkiler üzerindeki entelektüel emeklerini bilim olarak adlandırmamız ve bu eserleri bilim tarihi alanında ele almamız bir yöntem, bir yoldur. Hatta bitki bilimi felsefesi için bitki bilimi tarihine bakmamız gerektiğini gösteren belki de en doğru yol budur. (shrink)

Bu çalışmada, bitkibilimde kullanılan bir terim olan liken kelimesine, kök anlamına sadık kalarak Türkçe yeni bir karşılık önerilmektedir. Bu önerinin mantıksal çerçevesi, Antik Yunancadan, Orta Çağ Arapçasına, Orta Çağ Latincesine ve nihayetinde de Türkçeye kadar uzanan bir yelpazede, konuya esas teşkil eden tarihî metinlere ve onların kaydedildiği elyazmalarına dayanmaktadır. Türkçe metinlerde liken terimi yerine yalaç teriminin kullanımı öneri lmektedir. Bu öneri ülkemizdeki dilbilim, onomastik ve bitkibilim uzmanlarının eleştirel dikkatine sunulmaktadır.

Tanrı tasavvuru, İslam düşünce tarihinin en temel problemlerinden biri kabul edilmektedir. Tanrı’nın aşkın varlığı, O’nun standart kalıplarla tanımlanmasını olanaksız kılmaktadır. İlahi olanla beşeri olanın iletişimi ve etkileşimi, yapısal farklılık bakımından bir takım sorunları da beraberinde getirmektedir. Bu sorunlardan biri de insan biçimci Tanrı tasarımıdır. Bu tasarım, dinlerin ve felsefenin çözümlemesi gereken önemli bir mesele olarak önümüzde durmaktadır. Biz de Orta Çağ’ın önde gelen dinler ve felsefe tarihçisi, aynı zamanda da kelâm bilgini Şehristânî’nin bu meseleyi nasıl aktardığını, analiz ettiğini ve (...) meselenin çözümüne ilişkin hangi önerilerde bulunduğunu araştırdık. Bu çalışma sayesinde kurumsal anlamda mensupları ve eserleri neredeyse yok olmuş ekollerin görüş ve yöntemleri güvenilir bir şekilde ortaya konularak düşünce tarihi bir boyutuyla aydınlanmış olacaktır. Şehristânî, ne Tanrı’nın mahlûkata ne de mahlûkatın Tanrı’ya benzeyebileceğini savunmaktadır. Dolayısıyla ona göre Tanrı; cevher, cisim, araz, uzay-zamana bağımlı, arazları kabule elverişli ve yaratıklara mahal olamaz. O, Gulât-ı Şîa’nın Tanrı konusunda iki tür teşbih/benzetme yaptığını aktarmaktadır: Birincisi, yaratanı yaratılana; ikincisi ise yaratılanı yaratana benzetmektir. Bu ifade, ne Tanrı’da yaratılış emaresi ne de mahlûkatta ulûhiyet vasfı bulunabileceğine dikkat çekmektedir. O’na göre Gulât-ı Şîa, bu görüşlerinde gayr-i İslami inanç ve ideolojilerin etkisinde kalmıştır. Şehristânî, kimi Kerrâmiyye mensuplarını da Tanrı’yı cevher ve cisim olarak nitelendirmekle itham etmektedir. İslâm düşüncesinin henüz erken dönemlerinde terminolojik bir ittifakın oluşmaması ilerleyen dönemlerde böylesi tartışmalara kapı aralamıştır. Ayrıca Şehristânî, onların Tanrı’nın zâtını hâdis şeylere mahal olarak konumlandırdığını da iddia etmektedir. Oysaki Kerrâmiyye, Tanrı’nın zâtında sonradan ortaya çıkan şeyler/havâdis ile ezeli sıfatlar arasında bir ayrım yapmakta ve sonradan ortaya çıkan şeyleri “ilahi sıfat” olarak değil, hâlikiyyet, mürîdiyyet ve mütekellimiyyet gibi kavramlarla nitelendirmiştir. Nihayetinde Şehristânî, Kerrâmiyye’nin söylemlerini tevil kabul etmeyecek katı antropomorfik ifadeler olarak nitelendirmektedir. (shrink)

Felsefenin dinle veya teolojiyle olan ilişkisi, düşünce tarihinin her döneminde canlılığını sürdürmüş, insanoğlunun farklı düşünme faaliyeti sonucunda bu alanların birbirleriyle nasıl ilişkili olduğu konusunda ciddi fikir ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Tarihi, İlkçağa kadar geri götürülen teolojinin felsefeyle her daim bir ilişkisi olmuştur. Orta Çağ’da ise bu ilişki daha farklı bir zemine kaymıştır. Aydınlanma döneminde ise rasyonel din ve Tanrı anlayışları, din felsefesi gibi sistematik bir disiplinin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Hegel’in din felsefesi alanındaki çalışmaları ise din felsefesini kendisine en (...) çok benzeyen rasyonel teolojiden bağımsız hale getirmeye başlamıştır. Bu makalenin ana çerçevesini, teoloji ve din felsefesi arasındaki ilişki oluşturmaktadır. Bu ilişki, Hegel ve Tillich üzerinden ele alınmaya çalışılmıştır. Makalenin temel amacı ise teoloji ve din felsefesi arasındaki ilişkiyi analiz etmek ve entelektüel bir çaba olarak bu alanların birbirinden tamamen keskin çizgilerle ayrılamayacağını ortaya koymaya çalışmaktır. Ayrıca bu alanların birbiriyle yakın ve diyalektik bir ilişkilerinin olduğunu göstermek de çalışmanın diğer amacını örtük olarak içermektedir. (shrink)

Birçok dini gelenekte mevcut olan mistisizm, Yahudilikte de ‘Kabala’ adı altında öne çıkan bir olgudur. Yahudi geleneğinde tam olarak ne zaman ve nerede ortaya çıktığı hakkında kesin söylemlerde bulunamadığımız bu düşünce sistemi, çeşitli sabitelere sahip olmakla beraber tarihsel süreçte konjonktüre bağlı olarak değişiklik göstermiş dinamik bir yapıyı ifade etmektedir. Bu akımın Yahudilikteki gelişim süreci mercek altına alındığında Orta Çağ, diğer pek çok dini gelenekte olduğu gibi, Yahudi mistisizmi açısından da temayüz eden bir dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu hususta araştırmanın (...) da inceleme konusunu teşkil eden Orta Çağ İspanya’sının Yahudi teologlarından Bahya ibn Pakuda’nın (ö. 1120?) önemli mistiklerden biri olduğu görülmektedir. O, mistisizme ilişkin düşüncelerini el-Hidâye ilâ Ferâizi’l-Kulûb eserinde ele almaktadır. Bahsi geçen eserde bedenî ibadet ve eylemlerin yanı sıra kalpteki niyetin de bağlayıcılığını ortaya koyan teolog, ahlak temelli bir din anlayışı formüle etmektedir. Bu minvalde Bahya; kalbin de uyması gereken çeşitli vecibelerin olduğunu; bu vecibeler içerisinde on tanesinin temel kaideleri ifade ettiğini salık vermektedir. Buradan hareketle ibn Pakuda’nın mistik görüşlerinin Tanrı’nın birliği, tefekkür, Tanrı’ya itaat, tevekkül, ihlas, alçakgönüllülük, tövbe, nefis muhasebesi, riyazet ve Tanrı sevgisi prensipleri üzerine inşa edildiği görülmektedir. Bu araştırmada bahsi geçen bu prensipler doğrultusunda Bahya ibn Pakuda’nın mistik teolojisine dair bütüncül bir perspektif sunulması hedeflenmektedir. (shrink)

Bu çalışma (i) klasik siyasi iktidarın meşruiyet argümanlarını ele alarak (ii) modern siyaset düşüncesi açısından değerlendirmektedir. Çalışmanın amacı (iii) iktidarın meşruiyet argümanları ile birey tasarımı arasındaki ilişkiyi tartışarak iktidar-değer problemi açısından sorgulamaktır. Bunun için klasik iktidarın; güç, fetih, paternal ve teokratik gibi başat meşruiyet argümanları ele alınarak nasıl bir hiyerarşik toplum ve eşitsizlikçi birey anlayışı vazettiği üzerinde durulmaktadır. Bu bağlamda siyasi iktidarı erdem ilkeleriyle açıklayan antik erdem düşüncesinin temelde eşitsizlikçi olduğu ve Orta Çağ’ın klasik hükümranlık argümanlarına lojistik sağladığı savunulmaktadır. (...) Doğal hukuk doktrinleri ise ilham verici niteliklerine rağmen klasik iktidar tipinin sorgulamasına öncelik vermemiş görünmektedir. Buna karşın, klasik iktidar anlayışına karşı radikal bir reaksiyon 17. yüzyıldan itibaren, Thomas Hobbes ile başlayarak John Locke ve Jean-Jacques Rousseau ile terminolojisini inşa eden toplumsal sözleşme teorileri ile mümkün olmuş görünmektedir. Çalışmanın ilk bölümünde sözleşmeci yaklaşımın klasik iktidarın meşruiyet argümanları ve birey tasarımına yönelik itirazları gerekçeleriyle birlikte ele alınmaktadır. Son bölümde ise siyasal meşruiyet argümanlarının dönüşümü ile birey tasavvuru arasındaki ilişki sorgulanmaktadır. (shrink)

Bütün bir evrenle irtibat kurma, duygu ve düşünceleri paylaşma adına insana bahşedilen en etkin enstrüman dildir. Dilin şekillendirdiği kelâm yapılanmaları içerisinde şiirin apayrı bir yeri ve önemi haiz olduğu bilinmektedir. Çok eski çağlardan beri şiir insanoğlunun, duygu ve düşüncelerini en etkin biçimde ifade edebilmek için başvurduğu en verimli iletişim vasıtalarından biri olmuştur. Öyle ki, eski medeniyetlerin ve tarihî kalıntıların aktarılmasında önemli bir rol üstlenen mitik destanların kahir ekseriyeti şiir formunda tanzim edilmiştir. Hatta kutsal metinlerin bazı bloklarının şiirsel bir yapılanma arz (...) ettiği araştırmacılara malûmdur. Şiirin de pek çok edebî form ve tarz farklılığına sahip olduğu bilinmektedir. Biz bu çalışmamızda, ekseni bütünüyle aruz üzerine kurulu olan divan şiirimizin toplumu yönlendirme ve aydınlatma adına yansıttığı özdeyişler, hikmetler, nasihatler ve bazı bilimsel göndermeler üzerine fikir imal etmeye çaba sarf ettik. Büyük bir sanat anlayışına ve bilgi birikimine dayalı olan divan şiirimizin en dikkat çeken özelliği, insan yaşamı için altın kurallar içeren nasihat ve hikmetlere yer vermesidir. Bu nasihat ve hikmetlerin hemen tamamı asla birer fantezi ve senaryo ürünü olmayıp, yaşanmış ve yaşanmakta olan sosyokültürel gerçekliklerden iktibas edilmiş değerler birikimidir. Çalışmamızda divan şiirinin Türkçe, Arapça ve azıcık da Farsça örneklerine yer vermiş bulunmaktayız. Bu noktada çalışmayı başlıca üç temel kategoriye taksim ederek, önce genellemenin ilk, örneklendirmenin ikinci mısrada yer aldığı şiirleri, ikinci aşamada örneğin ilk, genellemenin ise ikinci mısrada yer aldığı şiirleri ve nihayet üçüncü aşamada da bazı ilim ve fenlere gönderi yapan şiirleri tahlil etmeye çalıştık. (shrink)

Rigveda, Hint alt kıtasının en eski metinlerinden biri olarak, antik Vedik dönemin dini, felsefi ve kültürel yaşamına dair paha biçilmez bilgiler sunar. Bu kutsal kitap, karmaşık ilahiler, ritüeller ve mitolojik anlatılar yoluyla Hindistan’ın manevi ve düşünsel mirasının temellerini şekillendirir. Bu çalışma, Hint kültürünün köklerini ve gelişimini anlamada kritik bir rol oynayarak, yüzyıllar boyunca süregelen dini ritüeller, sosyal yapılar ve kozmolojik anlayışların şekillenmesine dair önemli veriler sunar. Makale, Rigveda’da yer alan Vedik yacña (kurban) ritüelini mercek altına alır; özellikle Soma kurbanının detaylı (...) ritüellerine ve rahiplerin bu törenlerdeki kritik rollerine dikkat çeker. Bu inceleme, eski Hint toplumunda rahiplerin dini ve sosyo-ekonomik etkilerini vurgulayarak, onların toplumdaki yerini ve önemini tartışır. Seçilen ilahilerin niteliksel tematik analizi, karmaşık ritüelistik çerçeveyi çözerek rahiplerin çok yönlü işlevlerine ve Vedik toplumunun toplumsal ve ruhani dengesini korumak için çok önemli bir rahip ücretlendirme biçimi olan ‘dakşiṇā’ sisteminin etkilerine ışık tutmaktadır. Araştırma, ritüelistik performanslar ile doğal dünya arasında simbiyotik bir ilişki olduğunu ileri sürerek, bu ritüellerin etkili bir şekilde uygulanmasının başta yağış olmak üzere çevresel olayları etkilediğine inanıldığını ve böylece insan dini pratiklerinin kozmik düzenle iç içe geçtiğini öne sürmektedir. Metinsel incelemeyi bilimsel yorumlarla bütünleştiren bu çalışma, Vedik kurban uygulamalarına dair kavrayışımızı geliştirmekte ve bunları Vedik dünya görüşünün şekillenmesinde merkezi bir rol oynayan manevi niyetler, maddi sonuçlar ve kozmolojik ilkelerin sofistike bir sentezi olarak tasvir etmektedir. Çalışma, bu eski ritüellerin ruhban sınıfı ile halk arasında nasıl karşılıklı bir dinamik oluşturduğunu, sosyal hiyerarşileri güçlendirirken aynı zamanda topluluğun manevi ve maddi refahını nasıl sağladığını incelemektedir. Bulgular, Vedik ritüellerin yalnızca dini törenler olarak değil, eski Hindistan’ın kültürel ethosunu, toplumsal yapılarını ve dini doktrinlerini şekillendiren temel unsurlar olarak kalıcı etkisinin altını çizmektedir. Rigveda’da ifade edildiği şekliyle kurban uygulamaları, toplumsal uyum için kritik bir araç olarak ortaya çıkmakta, ruhani ve zamansal olanın birbirine bağlılığına dair köklü bir inancı yerleştirmekte ve böylece Vedik dinin aşkın ve pragmatik boyutlarına dair incelikli bir bakış açısı sunmaktadır. Bu çalışma, Vedik kurban ritüelleri, sosyal düzenin oluşumu ve kadim Hint düşüncesinde tanrısalın nasıl algılandığı arasındaki kompleks bağlantıyı açıklamakta, böylece bu eski törenlerin Hinduizm’deki sonraki dini ve kültürel pratikler üzerindeki kalıcı etkisini ve mirasını detaylı bir şekilde ortaya koymaktadır. (shrink)

Çağımızın seçkin kültür ve düşünce tarihçilerinden Frank Turner’ın Yale Üniversite’sinde verdiği derslerden oluşan Rousseau’dan Nietzsche’ye Avrupa Düşünce Tarihi, Aydınlanma döneminden yirminci yüzyılın başına dek Avrupa’da yaşanan radikal değişimi fikir akımları ve öncü figürler üzerinden anlatıyor. Oxford Today’in editörü Richard Lofthouse tarafından derlenen bu dersler, farklı disiplinleri ustaca bir araya getirerek döneme dair kapsamlı bir bakış açısı sunuyor. Yale’in en sevilen hocalarından Turner’ın açık, akıcı ve öğretici üslubu sayesinde düşünce tarihinin zorlu dönemeçlerinde kolaylıkla yol alacak, dersler bittikten sonra kitabın sonundaki (...) okuma listesini takip ederek daha fazlasını öğrenmek isteyeceksiniz. (shrink)

Bu makale Sovyet tarihçiliğinde milliyetler meselesini ve bağlantılı olarak tarih yazımındaki değişimleri incelemektedir. Sovyetler Birliği’ndeki politik, sosyal, iktisadi ve askeri değişimler ve kırılmalar tarihsel çalışmaların ve tarih yazımındaki milliyetlere yönelik söylemin değişmesine neden olmuştur. Diğer bir deyişle, söylem değişimleri siyasi gelişmeleri takip etmiş ve siyasi önceliklere göre değişmiştir. Sovyet tarih yazımında dönemselleştirme, Sovyetler Birliği Komünist Partisi’nin yerel milliyetçiliklere yönelik politikalarını nasıl değiştirdiğine ve buna uygun olarak Sovyet tarihçiliğinin milliyetler meselesiyle ilgili söylemlerindeki değişime atıf yapmaktadır. Sovyet tarih yazımında milliyetler meselesi kapsamındaki (...) tartışmalar, yerli halkların, yani Rus olmayanların, Çarlık Rusya’sı yönetimine nasıl yaklaşacakları, kendi geçmişlerine, tarihlerine, kahramanlarına, onların eylemlerine ne kadar odaklanacakları, tarihi ve milli şahsiyetleri ne kadar yüceltecekleri, Çarlık yönetiminin sömürgeci olup olmadığı ve Rus Çarlığına karşı yapılan isyanların gerici mi yoksa ilerici mi olduğu gibi konuları içermektedir. Bu gibi konular Stalin dönemi Orta Asya Sovyet tarihçiliğine egemen olmuş ve merkezin politikaları değiştiğinde tarihçiler de görüşlerini siyasal değişimlere uydurup güncellemişlerdir. 70 yıllık Sovyetler Birliği deneyimi birçok konuda olduğu gibi tarih yazımında da birbiriyle uyuşmayan farklı eğilimleri içermiş, bir dönem Rus milliyetçiliği baskı altında kalır yerel milliyetçiliklerin gelişmesine izin verilirken takip eden dönemde ise yerel milliyetçilikler baskıdan payına düşeni almıştır. 1930’lardan itibaren Türkistan gibi Sovyetler Birliği’nin bazı bölgelerinde birleştirici tarih anlatısı yasaklanıp Orta Asya halklarının ortak bir geçmiş algısına sahip olması engellenirken ülkenin batısında Slav halkları açısından tam tersi bir politika izlenmiştir. (shrink)

Orta Çağ’da, İslam düşüncesi içerisinde yazılmış olan İbn Sînâ’nın eş-Şifâ: İlahiyat’ı, Gazzâlî’nin Makâsıdu’l-Felâsife’si ve İbn Rüşd’ün, Aristoteles’in eserlerine yazmış olduğu şerhler gibi pek çok felsefî ve teolojik eser Latinceye çevrilmiştir. Söz konusu çeviri eserler vasıtasıyla, İslam düşüncesinde carî olan, Tanrı’nın tikelleri kendi zatlarında bilip bilmediği, Tanrı’nın zatı gereği fiilde bulunup bulunmadığı, din ve felsefenin uzlaşıp uzlaşmayacağı gibi tartışmalı pek çok mesele Batı’ya intikal etmiştir. Bunlara ilaveten Tanrı’nın mutlak kudretinin alanının ne olduğu sorunu da Batı düşüncesinde bilinir hale gelmiştir. Bu (...) çalışmada, “Tanrı mantıksal olarak mümkün olanı yapabilir ve bu durum Tanrı’nın mutlak kudretine halel getirmez” anlayışının Latin Batı dünyasına İbn Sînâ’nın eş-Şifâ’sı ve Gazzâlî’nin Makâsıdu’l-Felâsife’sinin çevrileri vasıtasıyla intikal ettiği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla, Gazzâlî’nin Makâsıdu’l-Felâsife’de bu konuya ilişkin serdettiği fikirler ile Hristiyan teolog/düşünür Thomas Aquinas’ın fikirleri arasında önemli ölçüde benzerlik söz konusudur. Söz konusu benzerlik temele alınarak, Thomas Aquinas’ın bu hususta İslam düşüncesinden beslendiğini söylemek kuvvetle muhtemeldir. (shrink)

Thomas Aquinas Orta Çağın en üretken filozoflarından biridir ve onun felsefi görüşleri kendi döneminin yanı sıra birçok çağdaş düşünürü de etkilemiştir. Aquinas’ın düşünce erdemleri ve ahlak erdemleri konusundaki görüşlerinin Aristotelesçi temelleri sıklıkla tartışılmasına karşın ilahi erdemler sınıfında yer verdiği erdemlerin incelenmesi göz ardı edilmiştir. Çağdaş erdem tartışmalarında kural temelli erdem anlayışını savunanlar Aquinas’ı kaynak göstermezler. Oysa bu çalışmada göstereceğimiz gibi, kural temelli erdem yaklaşımının en açık, ayrıntılı ve tutarlı biçimini Aquinas’ta görmekteyiz. Çalışmada ilkin Aquinas’ta erdemin özü, tanımı ve nedenleri (...) incelenerek genel eylem kuramı çerçevesinde ahlaki eylem olarak erdemin ortaya çıkışı gösterilecektir. İkinci olarak, düşünce ve ahlak erdemleri ile ilahi erdemlerin kaynağı ortaya konacaktır. Bu inceleme ile Aquinas’ın erdem anlayışının Aristoteles’in anlayışından farkı ortaya konarak kural temelli erdem anlayışının temelleri gösterilecektir. (shrink)

Büyük varlık zinciri felsefe tarihinde özellikle ontolojik bir tasvir olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kavram her ne kadar düşünce tarihinde bir “mefhum” olarak yer alsa da 1936’da Arthur Lovejoy tarafından kökenlerine inilmek suretiyle sistematize edilmiş ve düşünce tarihindeki izi Lovejoy’un çalışmasından itibaren daha detaylı olarak sürülebilmiştir. Her düşünürde farklı nüanslarla ele alındığını müşahede ettiğimiz büyük varlık zinciri ana hatlarıyla; cansızlıktan bitkilere oradan sırasıyla hayvanlar ve insanlar alemine daha sonra ise melekler, gayr-ı maddi varlıklar alemi ve nihayetinde ana gaye olan Tanrı’ya değin (...) varlıkları en düşük mertebeden en yüksek mertebeye değin hiyerarşik bir düzene tabi tutan ontolojik bir sistem olarak tanımlanabilir. Çokluk, mertebeleşme ve devamlılık ilkelerinden müteşekkil hiyerarşik bir şema olarak karşımıza çıkan büyük varlık zinciri felsefi, teolojik ve hatta edebi bağlamlarda pek çok filozof ve düşünür tarafından epistemik düzeyde çeşitli problemlere cevap üretebilmek adına etkili bir şekilde kullanılmıştır. Bu bağlamda hakkında Türkçe literatürde çok fazla çalışma olmadığını müşahede ettiğimiz büyük varlık zincirinin, Lovejoy’un ortaya koyduğu prensiplerden hareketle ilk olarak kökenlerini tespit edecek akabinde ise ilgili hiyerarşinin; Antik Dönem, Orta Çağ, Rönesans Dönemi, Aydınlanma Dönemi ve modern zamanda Batı düşüncesindeki etkilerinin izini sürmeye çalışacağız. Bu açıdan bahsi geçen dönemlerde ilgili hiyerarşinin tüm etkilerini ele almak bir makalenin sınırlarını aşacağı için her. (shrink)

Antik-Helenistik dönem ve orta çağlar boyunca nefsin doğasıyla ilgili tartışma konularından birisi nefsin bedene ve bedensel unsurlara indirgenip indirgenemeyeceği hakkındadır. Bu tartışma modern ve çağdaş dönemlere gelindiğinde zihnin bedene indirgenip indirgenemeyeceği tartışmasına dönüşür. Söz konusu tartışma İslam felsefe ve kelamının klasik ve klasik sonrası dönemlerinde de takip edilebilir bir niteliktedir. İslam filozofları büyük oranda gayrı maddi ve gayrı cismani soyut bir töz olarak nefs ile maddi ve cismani somut bir töz olarak beden arasında ayrım yaparak Kartezyen bir formda olmasa (...) da töz düalizmini savunmuşlar ve hem nefs ile bedenin birbirinden başkalığını hem de nefsin soyut bir töz olduğunu iddia etmişlerdir. Buna karşılık özellikle klasik sonrası dönemdeki bazı kelamcılar nefsin bedenden başkalığı noktasında filozoflarla hemfikir olmakla birlikte nefsin bedenden soyutluğu noktasında filozoflardan farklı bir görüş benimsemişler ve nefsin soyut bir cevher olduğuna yönelik felsefi delilleri eleştirmişlerdir. Ali Kuşçu da büyük oranda kendisinden önce özellikle Fahreddin Râzî’de gördüğümüz kelamcı tutumu yansıtacak şekilde hem nefsin bedenden başkalığına vurgu yapmış ve bu doğrultudaki argümanları desteklemiş hem de nefsin soyut bir töz olduğuna yönelik argümanları eleştirmiştir. Bu çalışmada nefsin bedenden başkalığı ile nefsin bedenden soyutluğu arasındaki ayrışma Ali Kuşçu örneği üzerinden incelenecektir. Ali Kuşçu’nun Antik-Helenistik dönemden Orta Çağ’a, İslâm felsefe ve kelamının klasik ve klasik sonrası dönemlerinden modern ve çağdaş döneme kadar takip edilebilen bu tartışmadaki konumu tespit edilmeye çalışılacaktır. (shrink)

Türk makam müziği, kökeni Orta Asya’ya dayanan, Çin, Hint, Fars ve Ortadoğu kültürüyle yoğurulmuş, çok kültürlü yapısıyla oldukça zenginleşmiş bir müziktir. İslâmiyetin kabulüyle Orta çağ İslâm dünyasının en önemli kuramcılarından olan Kındî, Farâbî ve İbn-î Sînâ yapmış oldukları çalışmalarla Türk makam müziğinin gelişimine büyük katkı sağlamışlardır. Türk mûsikîsi en büyük gelişimini Osmanlı devleti zamanında göstermiştir. Padişahların birçoğunun mevlevî tarikatına mensup olması bu bağlamda mûsikî ve edebiyata hâkim olmaları gelişimi sağlayan en önemli etkenlerdendir. Türk makam müziğinin gelişiminde Doğu coğrafyası (...) ile olan etkileşiminde önemli payı vardır. Safüyiddin Urmevî ve Abdülkâdir Merâgî yazmış oldukları eserlerle mûsikînin şekillenmesine büyük katkı sağlamıştır. On beşinci yüzyıl Türk makam müziği adına yapılan kuramsal çalışmaların arttığı, yapılanmanın hızlandığı ve günümüz mûsikî nazariyatının şekillendiği bir yüzyıl olmuştur. On altıncı yüzyılın sefer ve fetihlerle geçmesi mûsikî adına bir duraksamayı da beraberinde getirmiş, On yedinci yüzyıl ise özellikle bestecilik alanında önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Çoğu müzik tarihçisi bu dönemi klâsik dönem olarak kabul etmiştir. Çalışmanın başlığında da belirtildiği üzere Hatip Zâkirî Hasan Efendi bu yüzyılın dini form besteciliğinde en önemli isimleri arasında yer almaktadır. Çalışmada bestecinin TRT repertuvarında yer alan Rast makamında ve ilâhî formunda iki adet eseri makam ve biçim açısından incelenmiş ve dönemin mûsikî kültürü adına çıkarımlar yapılmıştır. (shrink)

Bireyleşim, varlıkları bireysel kılan ve onların diğer bireylerden ayrımını sağlayan ilkenin ne olduğunu sorun eder. Birey, güncel bir kavram olmasına rağmen orta çağ filozoflarından bu yana bireysel varlıkların bireyliği anlamında kullanılmış olup bireyleşim, özdeşlik sorunu ile iç içe tartışılmıştır. Bu makalede Aristoteles’in bireyleşim sorununa yaklaşımını incelerken öncellikle genel kabul gören madde teorisini tartışacağız. Maddenin bireyleşim ilkesi olarak savunulması, onun bölünebilirliği ya da özdeşliği ile açıklanabilir. Fakat bölünebilirliğin kendisi bireyleşimi olanaksız kılıyor ve Aristotes’in fikirleri ile çelişki gösteriyor. Maddenin özdeşliği, kendisi (...) yeterince açık olmadığı için bir içeriğe ihtiyaç duyuyor; burada Leibniz’in ayırt edilemezlerin özdeşliği ilkesini tartışmaya dahil ederek bu içeriği maddenin paylaşılamazlığı olarak belirleyeceğiz. Fakat Theseus gemisi örneği üzerinden işaret edeceğimiz oluş sorunu ile karşılaşmaktayız. Diğer taraftan Aristoteles’in bireyleşim ilkesini form olarak görmek, bireysel formları savunmak anlamına geliyor; bireysel formlardan ne kastedildiği açık olmadığı için burada ilinekler üzerinden bireyleşimi sunacağız. Fakat Leibniz ve Aristoteles bu konuda uzlaşması olanaksız görünür ve Aristoteles için ilineklerle bireyleşim kabul edilemez; töze ilişkin olmayan ilineklerle bireyleşim, şeylerin doğası itibariyle bireysel olmadığı anlamına gelir. Ardından konum ile bireyleşim fikrini Aristoteles üzerinden işaret ederek konum anlamında maddenin bireyleşim ilkesi olduğunu savunacağız. Son olarak konum ile bireyleşmenin saltık uzayı gerektirdiğini belirteceğiz ve Leibniz’in ayırt edilemezlerin özdeşliğinin mantıksal olarak geçersiz kılan Black’ın düşünce deneyine değineceğiz. (shrink)

Tanrı’nın varlığına dair getirilen argümanlar, başarılı kabul edildiği taktirde en az bir tanrının var olduğu gösterir. Acaba kanıtların gösterdiği özelliklere sahip başka tanrılar da var mıdır? Bu sorun, Tanrı’nın tekliği problemi olarak bilinir ve özellikle orta çağ felsefesinde detaylı olarak tartışılmıştır. İslam kelamcılarının bu bağlamda Tanrı’nın tekliğini göstermek için verdikleri en önemli argümanlardan biri de “burhân-ı temânü”dür. Burhân-ı temânünün modal versiyonuna göre, her mümkün duruma gücü yeten ve iradesinde özgür iki tanrının iradeleri mümkün bir durumda çelişkiye yol açar. Dolayısıyla (...) bu özelliklere sahip iki tanrı varsaymak problemlidir. Bu makale, bahsi geçen argümanın başarılı olduğunu kabul ederek, her mümkün duruma gücü yeten ama iradeleri zorunlu olarak aynı iki tanrının mümkün olup olmadığını tartışıyor. Bu alternatifin söz konusu olabileceği senaryoları ele alarak her bir senaryonun problemli sonuçlara yol açtığını savunuyor. Bu çerçevede kelamda “burhân-ı tevârüd” adıyla bilinen argüman da güncellenerek ele alınan tartışmaya nasıl katkıda bulunabileceğini gösteriliyor. (shrink)

Bütün zamanların en büyük filozoflarından birisi şüphesiz Platon’dur. Onun varlık, bilgi, etik, estetik ve siyaset gibi alanlara ilişkin yapmış olduğu özgün çalışmalar, çağdaşlarını etkilediği gibi Orta çağ, Yeniçağ ve Yakınçağ üzerinden geçerek, günümüzde dahi birçok düşünür ve akımın şekillenmesinde önemli bir rol oynar. Bu noktada Platon’un doğaya ve doğa bilimlerine yönelik görüşleri de önemli olmakla birlikte tartışma konusu olmuştur. Söz gelimi, pozitivist düşünürler Platoncu felsefenin doğa bilimlerine yönelik olumsuz bir tutumunun olduğunu dolayısıyla da bu felsefenin modern doğa bilimlerinin oluşum (...) ve gelişim süreçlerini engellediğini iddia ederler. Buna karşın 20. Yüzyılın başlarından itibaren E.A.Burtt, A.Koyre ve T. Kuhn gibi bazı düşünürler ise Platoncu felsefenin, modern doğa bilimlerinin gelişiminde belirleyici bir rol oynadığını ileri sürerler. Bu birbirine karşıt iddialar dikkate alındığında, Platoncu felsefenin doğa bilimlerine yönelik tutumunun gerçekte ne olduğu bir merak konusu olmaktadır. Dolayısıyla bu çalışmanın amacı, Platon felsefesi içerisinde doğa bilimlerinin yeri ve öneminin ne olduğunu ve bunun bilhassa modern doğa bilimlerinin oluşum ve gelişimine ne bakımdan bir etkisinin olduğunu incelemektir. Nihayetinde bilimsel etkinliğin metafiziksel yönü esas alındığında Platoncu ve Yeni Platoncu felsefelerin modern bilimin oluşumunda belirleyici bir rol oynadığı söylenebilir. (shrink)

Avrupa kıtasının en kuzeyinde, Laponya olarak adlandırılan bölgede yaşayan Samiler, dil yönünden Ural-Altay dil grubunun Ural kolunda sınıflandırılmaktadır. Çok eski dönemlerde Laponya bölgesine çeşitli sebeplerle göç ettikleri öne sürülen Samiler, Ren geyiği yetiştiriciliği, balıkçılık gibi konularda oldukça yetenekli olarak nitelendirilmektelerdir. Doğaya derinden bağlı olan geleneksel yaşam tarzları, aşırı iklimlerde hayatta kalmaları için gerekli olan ren geyiklerinin göç düzenlerini takip etmeyi içerir. Tarih boyunca avcılık, balıkçılık ve ticaretle uğraşan Samiler, bulundukları coğrafyaya mesafe açısından oldukça uzak olan İstanbul’a kadar kürk ve fildişi (...) gibi lüks mallar göndermişlerdir. Samilerle ilgili tarihi kayıtlar Romalı tarihçi Cornelius Tacitus'a kadar uzanır ve Tacitus MS 98 yılında yazdığı Germania adlı eserinde onlardan "Fenni" olarak bahsetmektedir. Samiler üzerine yapılan arkeolojik ve antropolojik araştırmalar, onların Orta Asya veya Hint kökenli olabileceklerine dair veriler sunmaktadır. İskandinav asıllı bazı araştırmacılar, yalnızca Ren geyiği yetiştiriciliğinden yola çıkarak kendilerine Asya kıtasından bir köken bulma arayışına girmişlerdir. Mari, Mordvin ve Udmurt gibi toplulukları “Fin-Ugor Türkleri” olarak nitelendiren bazı araştırmacılar, Sami topluluğunun da Altay halklarıyla, özellikle de Türklerle kültürel bağlarını vurgulanmaktadır. Dil sınıflandırmasının yanı sıra kültürel benzerlikler, bir topluluğun kimliğini ortaya çıkarmada önemli bulgular sağlamaktadır. Yaşadıkları coğrafya sebebiyle birden fazla devletin etki alanında kalan bölge çeşitli baskılara maruz kalmıştır. Yoğun misyoner faaliyetleri ve kolonizasyon süreçlerinin sonucunda Samilerin bir kısmı Hıristiyanlığa geçerken bir kısmı da Seiǒr olarak adlandırılan geleneksel inanışlarını sürdürmüştür. Sami kültürü, yoik gibi eşsiz ses teknikleri de dahil olmak üzere geleneksel uygulamalar açısından zengindir; bu, son derece ruhani olan ve genellikle şamanist ritüellerle ilişkilendirilen bir şarkı söyleme biçimidir. Sami şamanı, ruhani yaşamlarında merkezi bir rol oynar ve ritüeller sırasında trans hallerine girmek ve ruhani dünya ile iletişim kurmak için Runik Timpanum olarak bilinen özel bir davul kullanır. Hıristiyan misyonerlerin 17. yüzyılda Sami inançlarını ortadan kaldırma çabalarına rağmen, geleneksel dinlerinin unsurları zaman içinde Hıristiyan uygulamalarıyla harmanlanarak varlığını sürdürmüştür. Geleneksel inanışlarında görülen birçok özelliğin komşu ve akraba Ural topluluklarıyla köken birliği iddiasında bulunulan Altay topluluklarında da görüldüğü ifade edilmiştir. Samilerin geleneksel inanışlarında kendilerine has isimlendirmeler kullandıkları kaydedilmiştir. Hıristiyanlığa geçen grup ise doğrudan bir mezhebin inanışını almak yerine geleneksel inanışlarıyla Hıristiyanlığı birleştirerek Laestadianizm adı verilen yeni bir cemaat kurmuşlardır. Bu çalışmada Avrupa kıtasının yerli halkı olarak kabul edilen tek topluluk olan Samilerin tarihi ve kültürel yapısı, dinler tarihinin temel metotlarından olan tarihi-karşılaştırma ve fenomenoloji yöntemleriyle incelenmiştir. (shrink)

İnsanlık tarihi salgınlar, depremler, kıtlıklar gibi olağandışı hallerin yaşandığı çeşitli dönemlere sahne olmuştur. Covid-19 salgın dönemi, insanlığın çaresizliği tecrübe ettiği böyle dönemlerden biridir. İnsanlar kaygı düzeylerini yükselten, ölüm kaygılarını aktifleştiren ve kendi güçlerini aşan bu gibi durumlarla karşılaştıklarında inanç biçimi ve düzeyine göre sıklığı değişmekle birlikte dini başa çıkmaya başvurmaktadırlar. Araştırmanın amacı, salgınla mücadele eden sağlık çalışanlarının ölüm kaygısı düzeyleri ile dini başa çıkma düzeyleri arasındaki ilişkiyi belirlemektir. Bu amaçla gerçekleştiren araştırmaya 227 sağlık çalışanı gönüllü olarak katılmış, veriler internet (...) aracılığıyla toplanmıştır. Araştırmada sonuç olarak Covid-19 salgın döneminde aktif çalışan sağlık çalışanlarının ölüm kaygısı düzeylerinin orta, olumlu dini başa çıkma düzeylerinin ortanın üstü, olumsuz dini başa çıkma düzeylerinin ise düşük düzeyde olduğu tespit edilmiştir. Yapılan korelasyon analizinde katılımcıların ölüm kaygısı düzeyleri ile olumlu ve olumsuz dini başa çıkma düzeyleri arasında negatif yönlü anlamlı ilişki olduğu, ancak öznel dindarlık algısı ile ölüm kaygısı arasındaki ilişkinin pozitif yönlü anlamlı olduğu tespit edilmiştir. (shrink)

İçinde bulunduğumuz çağ, modernizm ile birlikte din ve geleneğe yer vermeyen metafizikten kopuk bir bilim inşa etmiştir. Zengin bir bilim geçmişine sahip İslam medeniyeti ise değerleri ile uyuşmayan bu bilim sahnesinin dışında kalmıştır. Kur’an-ı Kerim gibi tabiatı da hakkın tecellisi kabul etmiş bu medeniyette bilimin yeniden inşası için geleneğin vazgeçilmez olduğunu belirten İlhan Kutluer, tarihi süreç içerisinde yıpranmış, anlamını ve eski canlılığını yitirmiş unsurları yeniden düşünce tarihinin malzemesi haline getirmeyi amaçlamıştır. İslam’ın klasik çağında olduğu gibi günümüzde de bütün disiplinlere (...) aynı ihtimamın gösterilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Örnek alınması gereken düşünce geleneğimizin ana hatlarını çizen bu eser geleceği inşa ederken temele alınan unsurları gözler önüne sermesi açısından ayrı bir öneme sahiptir. İslam medeniyetini uyuduğu gaflet uykusundan uyandırmak isteyen Kutluer’in geçmişi gün yüzüne çıkardığı Felsefî Gök Kubbemiz adlı eseri yazımızda incelenecektir. (shrink)

The spread of Islam from the Arabian Peninsula to the North Africa and al-Andalus in the west, to the Chinese borders and the Indian Subcontinent in the east, helped Muslims to establish close contact with many different cultures. One of the consequences of this is that both the increase in scientific accumulation and the emergence of new needs in military, financial and similar aspects accelerated the studies on geography. Islamic geographers of the first period, not only did they describe the (...) cities to which they travelled but also they depicted the cities about which they could collect data. These first works, which can be considered as a kind of written maps, have some common features, although they are written in different geographies and revealed by different schools. One of these common points is the terminology that they used in depictions of cities. This terminology suggests that there was a common city typology among Muslim geography scholars that stands out in the depiction of cities. In this study, particularly we will try to answer a number of questions such as what the concepts of authors are and what they mean and the relationship between these concepts by examining the uses of authors in their works.SummaryThe depictions of settlements which were designated as madīna in the works of the medieval Muslim geographers have some common characteristics. One of them is the terminology used by the authors in depictions of cities. In this study, particularly I tried to answer a number of questions such as what the concepts of authors are and what they mean and the relationship between these concepts by examining the uses of authors in their works. Then, a common city typology which is prominent in the depiction of cities among the Muslim geography scholars has been put forward. The structural elements that are considered to constitute this typology also revealed the topographic elements of a city at that time.The cities conquered by muslims had a great impact on the emergence of the terminology used by Muslim geographers in depicting cities. I can say that especially Persian influence; the cities in Iran, Khurāsān which were captured from the Sāsānians and Mā Warāʾ al-Nahr districts was effective. However, geography writers did not restrict using this terminology for only these regions, they also had continued to use in depiction of other regions such as North Africa and al-Andalus. This means that a common language and terminology emerged and started to be used.Geography authors point to five main elements that I have examined in separate titles while describing Islamic cities that they called "madīna". These are kuhandiz, shahristān, rabad, the part so-called “the adjacent agricultural fields / agricultural fields surrounded by wall” by us and the last part rustāq connected to main city center. Depending on ways of development of cities, these elements sometimes developed from inside to out, in other words from center to environment, sometimes surrounded by independent walls and sometimes adjacent to each other. However, a city did not have to have all these elements at the same time. This situation was totally related to development level of city, and the cities which had all these elements were the military, administrative and economically developed centers of the period. From the methodical point of view, it should be noted that the examples given in the study were selected from among the other cities in order to ensure that to understand the subject in best way and ensure that the silhouette on the city typology is seen better. Because it is possible to find examples of each element in all city depictions of Islamic geography writers. Kuhandiz, shahristān/madīna, and rustāq are the elements that can be seen in the pre-Islamic period. It is possible to think of the Islamic period as a period in which these words were conceptualized, new madīnas and rabads were formed, surrounded by walls and rabads were gradually transformed into madīnas. In geography texts, it is seen that there is a concept confusion between kuhandiž and buildings named qalʿa, ḥiṣār and ḥiṣn. However, as some writers hade tried to emphasize, "kuhandiz" had been using for these structures which were previously known as fortress (especially ḥiṣn or qalʿa) due to their proportion to shahristāns / madīnas of city centers, and were notably seen in the regions of Khurāsān and Mā Warāʾ al-Nahr. Kuhandižs represent the centers of pre-Islamic cities and were continued to be used for the same purpose in the early Islamic period. But, these old areas were gradually abandoned due to the development of new parts of settlement under Muslim administration. Shahristāns were residential areas where the majority of people lived. With the Islamic period, the word “shahristān” had been terminologically changed to “madīna” and use of this concept by scientific circles was gradually disappeared in time. At this point, it is one of the issues to be considered in the examination of geography works that the use of “madīna” in Arabic both for the concept of the city in which we examine the structural elements in this article, and for “shahristān” which is one of the elements of the city.As it is understood from the geographical texts, madīna was continued to be established by Muslims in cities for centuries. These are also examples of change in cities as a result of development and housing activities after the conquests. However, we don’t have much information in the geography works about the cities which had more than one shahristān /madīna before the inhabit of Muslims. As far as we can reach, the only example in our resources with multiple madīnas/shahristān belonging to the pre-Islamic period is Bukhara.As in the developed cities of the period such as Bukhara, Samarqand, Marw and Balkh, it is seen a generaly circular fortification wall which usually surrounded main center of cities including kuhandizs, madīnas/ shahristān and mostly later rabads. So, it is more appropriate to consider the areas between these walls and other parts of city (kuhandiz, shahristān/madīna, rabad) as an independent element because of the fact that they were lands with determined borders and were defined by separate concepts. I have used “adjacent agricultural area” for this element for now. Thus, this area constitutes one of the structural elements of the cities.Rustāqs were parts of Persian-Sāsānian urbanization and land administration, and had continued to be partially implemented during the Islamic period. They were the source of livelihood of the cities from foundation stage and were an indispensable tool of the society based on agriculture in that ages. Depending on size, the cities could have dozens of them. As can be seen in the case of Balkh, the rustāḳs especially connected to the big city centers were not composed of one or several villages. Moreover, these rustāqs could contain big settlements called madīna which were their centers. (shrink)

“Tanzanya’da Leibzig Misyoner Cemiyeti Misyonerliği, Karşılaşılan Zorluklar ve Kullanılan Yöntemler” isimli makale “Tanzanya’da Misyonerlik Faaliyetler Lutheran Kilise Örneği” isimli yüksek lisans tezine dayanmaktadır. Makale, Lutheran misyonerliğinin Tanzanya’da faaliyetlerine nasıl başladıkları, ilerleme yöntemleri ve karşılaşılan güçlükleri anlama noktasında önem arz etmektedir. Makalede ana konuya odaklanmadan önce, Tanzanya hakkında genel bir bilgilendirme yapılmış, ardından Leibzig Misyon Cemiyeti’nin (LMS) faaliyetlerine nasıl başladığı, kronolojik bir şekilde açmış olduğu istasyonlar, bu istasyonlarda karşılaşmış olduğu zorluklar ve kullanılan yöntemler hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca, Tanzanya’da Lutheran misyoner cemiyetlerinin, (...) Tanzanya Evanjelik Lutheran Kilisesi (Tanzania Evangelical Lutheran Church in Tanzania) ELCT ile tek bir kilise çatı altında toplanması ele alınmıştır. Son olarak, ELCT’nin kabul etmiş olduğu ilkeler ve Martin Luther’in öğretilerinin Afrika’daki yansımaları üzerinde durulmuştur. Makale, sadece misyonerleri ve misyonerlik faaliyetlerini değil, ayrıca muhatap olunan ve yüzyıllardır sömürgeleştirilen Afrika halkını anlamamıza da yardımcı olmaktadır. Araştırma, Lutheran misyonerliğinin Tanzanya’da başlamış olduğu 19. yüzyıl sonu ve yoğunlaştığı 20. yüzyıl ile sınırlandırılmıştır. Otto von Bismarck’ın (1815-1898) katkılarıyla gerçekleşen Berlin Konferansı sayesinde, batılı ülkelerin bayrakları ile haçları da sömürge topraklarına girmiştir. Tanzanya'da Lutheran Misyon, Johann Ludwig Krapf (1810-1881) ve Johannes Rebmann'ın (1820-1876) CMS tarafından görevlendirilmeleri sonucu başlamıştır. LMS, CMS'den 1892 tarihinde görevi devralmıştır ve Machame, Mamba, Old Moshi, Pare, Meru'da faaliyet göstermiştir. Misyon faaliyetleri süresince, savaşlar, kıtlık ve salgın, çok eşlilik, sünnet uygulaması, tanrı anlayışı gibi birçok zorlukla karşılaşılmıştır. Zorluklar, onları ortadan kaldırmaya yardımcı olacak; eğitim, sağlık, bütüncül hizmet, ortak dil (lingua franca), Kutsal Kitap çevirileri, ev ziyaretleri, yerli yardımcılar ve yerlileştirme gibi yöntemleri de beraberinde getirmiştir. Tanzanya’da LMS dışında; Katolik Kutsal Ruh Babaları (Holy Ghost Father/ Spiritanlar), Katolik Beyaz Babalar (Peres Blancs), Katolik Benediktinler, Anglikan Kilise Misyon Topluluğu (Chuch Missionary Society) CMS, Anglikan Üniversitelerin Orta Afrika Misyonu (The Universities’ Mission to Central Africa) UMCA gibi misyon grupları mevcuttur. Tanzanya'da bulunan Lutheran Misyon toplulukları, Evanjelik Lüteriyen Kilisesi (ELCT) adı altında 1963 yılında tek bir çatı altında toplanmıştır. ELCT bugün 5,2 milyon üyesi ile Tanzanya nüfusu içinde hatırı sayılır bir yere sahiptir. Bu çalışmada, deskriptif yöntem kullanılmıştır. Ulaşılabilen tüm ilk kaynaklara inilerek Lutheran misyonerler ve Tanzanya hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmada Türkçe kaynaklara yer verilmekle birlikte yabancı kaynak kullanımına ve misyon topluluklarının bilinen kısaltmalarının kullanılmasına önem gösterilmiştir. (shrink)

“Neyi bilebilirim? Nasıl bilebilirim? Nasıl eylemde bulunurum?” sorularına felsefe tarihi boyunca cevap aranmıştır. Yanıtların sürekli yenisi ile güncellendiği bir süreçte, bugün geldiğimiz nokta bize bilginin hakikatine yönelik araştırmaların yerini gündelik bilginin ticaretine bıraktığını göstermektedir. ChatGPT (3,5) gibi yapay zekâ dil modelleri insanların sıradan sohbet arkadaşı olmasının ötesinde, kendi ifadesi ile dili anlama, analiz etme ve üretme yeteneklerine sahip bir mekanizmadır. Yapay zekanın gelişimiyle birlikte, akademik yazım süreçlerinde yapay zekâ tabanlı dil modelleri araştırmacılara, yazarlara ve öğrencilere yazma sürecinde hız, veriye (...) dayalı içerik üretimi ve hataların azaltılması gibi faydalar sunarken, etik kaygıları da beraberinde getirmektedir. İçinde bulunduğumuz çağ itibariyle yapay zekânın makale yazabilir olması değil, bu makaleyi nasıl değerlendirmemiz gerektiği gerçeği ile yüzleşmek zorundayız. Yapay zekâ ve insan iş birliğinin, akademi dünyasında özgün ve değerli içerikler oluşturması imkânsız değildir. Buna karşın öne sürülen düşüncenin ne derece intihal olduğu, intihal ise nasıl bir tavır izlenmesi gerektiği tartışmalıdır. Bu çalışmada, yapay zekâ ve akademik yazım alanlarının birlikte ilerlemesi ve etkileşimi dikkate alındığında yapay zekâ temelli dil programlarının yardımı ile üretilen yazıları nasıl değerlendirmemiz gerektiğini tartışacağız. Bu doğrultuda ilk bölümde, ChatGPT’nin kavramsal tahlil ve mantıksal çıkarım ilkelerini sınadık. ChatGPT kendisine sorduğumuz genel konulara belirli etik ön kabuller çerçevesinde makul yanıtlar vermektedir. Buna karşın, özellikle mantıksal akıl yürütmeye ilişkin konularda yeteri kadar başarılı olamadığı gibi tekrar eden komutlar ChatGPT’nin mantıksal tutarsız yanıtlar vermesine sebep olmaktadır. Söz konusu tutarsızlık kendisinin etik ön kabulüne de sirayet edebilmektedir. Dolayısı ile mevcut ön kabullerin nasıl tasarlandığına ilişkin soruları beraberinde getirmekte ve ChatGPT’nin güvenirliğini tartışmaya açmaktadır. İkinci bölümde ise ChatGPT’den karşılaştırmalı bir konu üzerine deneme yazmasını istedik. Doğru ve açıklayıcı komut dizimi ile kelime sınırı olmaksızın ChatGPT yardımı ile bir makale yazmak mümkündür. Buna karşın ortaya konan metnin özgünlük ve intihal denetiminin nasıl yapılacağı/yapılması gerektiği tartışmalıdır. Bu çalışmada da gösterildiği gibi çevrimiçi benzerlik tespit uygulamaları tüm dilleri algılayacak şekilde yapay zekâ desteğini henüz sağlayamadığı için İngilizce ve Türkçe aynı içeriğe sahip yazıların benzerlik oranı birbirinden tamamen farklıdır. Bununla birlikte, yapay zekâ yardımı ile yazılan bir metnin ne derece özgün kabul edileceği de ayrıca tartışmalıdır. Sadece öğrenen değil öğreten ve yazıların denetlenme ve yayımlanma sürecinde rol alacak kimselerin de faydalanabileceği ChatGPT’nin akademide ne şekilde yer alacağı/alması gerektiği ötelenemez bir meseledir. Çalışmamızı bu tartışmaya verilebilecek yanıtlar çerçevesinde ilerleterek şu sonuca ulaştık: Yapay zekânın getirdiği ilerleme araştırmacılara kullanışlı imkanlar sunsa da etik ve güvenilirlik açılarından dikkatli bir şekilde yönetilmediği takdirde araştırmacının özgün doğasından uzaklaşmasına sebep olabilir. Netice itibariyle yapay zekâ yardımı ile ortaya konan bir çalışmanın araştırmacının kendi özgünlüğünü ve etik kaygılarını içermesi esastır. (shrink)

Sadrüşşerîa’nın (ö. 747/1346) Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) insanın ihtiyârî fiillerini nefyettiği argümanını çü- rütmeye çalıştığı ve Hanefî-Mâtürîdî geleneğin bu husustaki prensiplerini nazarî bir dille yeniden temellendirdiği dört mu- kaddimesi (mukaddimât-ı erba‘) ile Mehmed Birgivî’nin (ö. 981/1573) bu mukaddimeler üzerinden geliştirdiği açıklamaları, diyar-ı Rum’daki düşünürlerin insan fiilleri ve cüz’î iradeye dair tartışmalarına yön vermiştir. On yedinci yüzyılda Hicaz topraklarında faaliyet gösterip Eş‘arî-Ekberî geleneği merkeze alarak ihtiyârî fiillere dair yazdığı eserleriyle bu geleneğin nispeten güçlü olduğu Hicaz, Şam ve Kuzey Afrika’da etki uyandıran (...) İbrâhîm el-Kûrânî (ö. 1101/1690), Hanefî-Mâtürîdî gelenekte Sadrüşşerîa ve Birgivî’nin görüşleri etrafında cereyan eden tartışmalara da bigâne kalmamış, bu âlimlerin me- tinlerini merkeze alarak kaleme aldığı Cilâü’l-enzâr risalesiyle o zamana kadar dolaylı ve nispeten zayıf irtibatının olduğu diyar-ı Rum havzasındaki tartışmalara dahil olmuştur. Kûrânî, bu eserle yaşadığı dönemdeki hâkim Hanefî-Mâtürîdî gele- neğe yönelik eleştiri ve değerlendirmelerde bulunmuş, bu çerçevede insanın sorumluluğunun cüz’î irade ve îkâ üzerinden ispatlanıp ispatlanamayacağı, hallerin yaratmaya konu olup olmadığı ve iradenin tercihinde bir sebebe bağlı olup olmadığı gibi belli meseleleri ele almıştır. Ayrıca mutlak hürriyet (tefvîz) ile mutlak zorunluluk (cebr) arasındaki orta yolun nasıl tesis edileceği konusuna da yoğunlaşmıştır. Kûrânî’nin diğer ilim havzalarıyla kurduğu irtibatlarda olduğu gibi Hanefî-Mâtürîdî geleneğin eleştirisi üzerinden diyar-ı Rum ile kurduğu ilişkinin aynı zamanda kendisinin eğilim ve mezhepleri uzlaştıran fikirlerine alan açmaya matuf olduğunu iddia eden bu çalışma, zikri geçen risalede yer verilen eleştiri ile değerlendirmelerin ortaya çıkarılmasını ve bunun tarihî-fikrî bağlamına yerleştirilmesini amaçlamaktadır. (shrink)

İngilizler, Oryantalizm alanında önemli çalışmalar ortaya koymuşlardır. Geçmişte İngilizler ilk dönemlerinden itibaren İslamiyet hususunda bilgi birikimleri üst seviyelere ulaştığı halde, Şiîlik çalışmaları işin içine dâhil olduğunda daha geç tarihlere rast gelmiştir. İngilizlerin Şiilik alanında çalışmalarının hayata geçmesiyle ilginç hususiyetler kendini göstermiştir. Bilgi-siyaset, siyaset-bilgi denklemleri İngilizlerin Orta Doğu coğrafyasındaki etki ve icraatlarında değişmeyen hareket noktası olmuştur. Safevîler döneminden başlayarak, Dünya savaşları sürecinde saha hâkimiyetlerinin arka planında yüksek bilgi birikimi kendini göstermiştir. Ortadoğu bugün bile bu etkiden hala kurtulamamıştır. Çalışmamızın ana ekseni (...) olan İngiliz erken dönem Şiilik çalışmalarının genelinde göze çarpan hususları arz ettikten sonra bu alanda zirveye noktaya ulaşmış İngiliz Araştırmacı Thomas Herbert’i incelemeye çalıştık. Herbert, dönemin Şia düşüncesini, sokakta yaşayan hayatını ve bizzat kendi gözlemlerinden aktarması bakımından oldukça benzersizdir. Bize aktarmış olduğu bazı adetler ve davranışlar bugün mevcut olmaması bakımından tarihi belge niteliğindedir. (shrink)

Klasik Yunan düşüncesinde felsefi birer mefhum biçiminde yerleşik hale gelmeden önce ananevi değerlere işaret eden kimi kelimeler zamanla cesamet kazanmış, çok boyutlu bir görünüme kavuşmuştur. Nitekim Yunan düşüncesinde pek çok mefhum bir “rekabet” (agōn) ortamı içinde rakibi olan farklı mefhum namzetleriyle giriştiği başa baş bir mücadelenin sonucunda nihai makamlarına oturmuştur. Bu süreçte yoldaşı olan mefhumlarla zamanı geldiğinde yolunu ayırarak Yunan insanının sahip olması gereken temel “meziyetler” (aretai) olarak Klasik Yunan düşüncesindeki hâkim konumlarına yerleşmişlerdir. Bu sürecin bir neticesi olarak, sōphrosynē’nin tam (...) olarak hangi meziyeti, hangi duyulara hitap eden hazların denetlenmesini, bilgeliğin filizlenme zemini olarak hangi türden bir ahengi ifade ettiği Klasik Yunan düşüncesinin temel sorunlarından biri olarak Antik Çağ’da dahi tartışma konusu edilmiştir. Bu nedenle sōphrosynē’nin farklı bağlamlarda ifade ettiği meziyetin yerinde bir şekilde karşılanması hususu bir tercüme probleminden öte düşünce ve yaşama kültürü tarihine ilişkin bir muğlaklık sorunu oluşturuyor. Bu makalede, sōphrosynē’yi tarihi süreç içinde takip ederek genelde onun gibi atıf alanı geniş mefhumların tek bir bağlamdan anlaşılamayacağını, bu tip mefhumları anlamak üzere bağlamlar üstü bütüncül bir bakışa ihtiyacımız olduğunu, ancak bu takibatı özelde de Platon’un Kharmidēs diyaloğuna uygulayarak bir kelimeye felsefi bir kimlik kazandırma yolundaki mefhumlaştırma stratejilerininin bir iskeletini idrak etmemizi mümkün kılacağını ortaya koymaya çalışacağım. (shrink)

Mu‘tezilî düşünür Amr b. Bahr el-Câhız’ın (ö. 255/869) tercüme faaliyetleri sonucu Antikite (Antik Çağ) Yunanca metinlerden yaptığı aktarımlar canlılar hakkındaki fikirlerini etkilemiştir. Böylece Yunan zoolojisinde ortaya koyulan görüşlere Kitâbü’l-Hayevân eserinde geniş bir şekilde yer vermiştir. Ayrıca diğer eserlerinde az da olsa Yunan düşünürlerin hayvanlar hakkındaki görüşleri mevcuttur. Ancak Yunan zoolojisinden tevarüs eden birikimin Câhız’ın Kitâbü’l-Hayevân eseri olmak üzere hangi bağlamda ve ne düzeyde alımlandığı tam olarak bilinmemektedir. Alımlanan bilgilerin Câhız’ı ne kadar etkilediği ve doğrudan mı yoksa kendi ilmî birikiminin süzgecinden (...) geçirerek mi? Aktardığı net olarak ortaya koyulmamıştır. Buradan hareketle bu çalışmada, Câhız’ın hayvanlar hakkındaki görüşleri temel alınarak Yunan zoolojisinden etki düzeyi ortaya koyulmaya çalışılacaktır. Böylece Câhız’ın “Sâhibu’l-Mantık” lakabıyla bahsettiği Aristoteles (mö. 384-322) başta olmak üzere Galen (ö. 200?) ve Polemon (Aflimun) (ö. 314) gibi Yunan düşünürlerden hangi noktalarda aktarımlar yaptığı üzerinde durulacaktır. Bu bağlamda Câhız’ın Kitâbü’l-Hayevan eseri başta olmak üzere diğer eserlerinde geçen Yunan zoolojisine dair ifadeler açığa çıkarılacaktır. Fakat özellikle Aristoteles’ten yaptığı aktarımlar oldukça fazla olduğundan dolayı Câhız’ın tam olarak anlayamadığı, araştırdığı, doğrudan etkilendiği ve test ettiği bilgiler üzerinde analiz yapılacaktır. Çalışma sonucunda Câhız’ın alımladığı bilgileri bazen doğrudan bazen doğruluğunu araştırarak hatta deney ve gözleme başvurarak aktardığı anlaşılacaktır. (shrink)

Although sustainable and responsible investment (SRI) has quite recently become a hot research topic, scarcely any systematic research has been paid to the performance of this non-conventional approach to investment during the financial crisis that emerged in mid-2008 when the resilience of the financial markets was sorely tested. Such real-world resilience in practice is the subject of the current research which tests whether environmental, social and governance screens provides ethical investors with adaptive resilience in bull and bear market conditions by (...) focussing on the SRI equity index of one of the most active markets in Europe in terms of ethical investment, the FTSE4Good-Ibex in Spain. Multivariate Generalized Autoregressive Conditional Heteroskedasticity (M-GARCH) analysis indicates that ethical investors in the equity market examined with evidence that greater resilience in severe business cycle shocks could be attributable to SRI by companies. Although limited to a single country study, the results have implications for investors seeking resilience in crisis: when individual values and beliefs towards sustainability tie with personal investment strategy, the end result is adaptive financial resilience, social well-being and environmental defence. (shrink)

Vahiy Menşeli Kutsal Metinlerin pek çok edebî sanatı bir anlatım üslûbu olarak benimsediği bilinmektedir. Bu üslûp yapılanması o metinlere efsunkâr bir ifade gücü kazandırmaktadır. Çalışma, edebî sanat türlerinden biri olan “tıbâk” [tezat] sanatı dâhilinde Kur’an’ın optimist yaklaşımını yansıtan yapısıyla, “olumlu-olumsuz” eşleşmesinde olumlunun olumsuzdan önce zikredilmesinin mantığını ve mana inceliklerini konu almaktadır. Çalışma, “tıbâk” sanatının farklı türleri için örnek oluşturan ayetlerin yorumunu esas almakta olup, bunun nirengi noktasını da ilâhî ve beşerî fiiller teşkil etmektedir. “Tıbâk” sanatı özelinde her iki tür eylemden (...) bahseden ayetler ilk sırada olumluyu, ikinci sırada da olumsuzu bahse konu etmektedir ki, bu da kozmik âlemde olduğu gibi, onun sözlü simgesi mesabesindeki Kur’an’da da optimizmin hâkim olduğunun kanıtıdır. Bazı ayetlerde olumsuzun olumludan önce zikredilmesine gelince; bu Kur’an’ın benimsediği optimist üslûba aykırı olmayıp, tamamen kontekstin gereğidir ve mantıkî sebepleri bulunmaktadır. (shrink)

“Zaman” denen gizemli olgunun varlığı ve mahiyeti, kadim çağlardan beri ilim adamlarını; bilhassa filozof ve ilahiyatçıları ilgilendiren ana konulardan biri olmuş ve olmaya devam etmektedir. Öyleki, bir yönüyle felsefî, bir yönüyle fizikî, bir yönüyle de dinî araştırmalara konu olacak kadar girift ve çok yönlü bir öğreti alanına sahiptir zaman. Makalemizde zaman bahsi birkaç başlık altında işlenmeye çalışılmıştır. Öncelikle zamanın bir tür atomları sayılan “an” kavramı ele alınmış ve bunun ontolojik boyutu üzerinde durulmuştur. Daha sonra zamanın mahiyetine; kadim mi yoksa hâdis (...) mi olduğuna, yani bir başlangıcının olup olmadığına dair iki zıt görüşün irdelenmesine geçilmiş, bu bağlamda filozofların ve kelâm âlimlerinin farklı görüşlerine yer verilmiştir. Son aşamada da “hareket-zaman” ilişkisi ele alınmıştır. Makalede “zaman” ve “hareket” ikilisinin mahiyeti ve keyfiyetine yönelik antik dönem felsefî öğretilerle çağdaş bulgular arasındaki bazı yakın benzerlikler oldukça dikkat çekici bir özellik arz etmektedir. (shrink)

Studies demonstrating the benefits of ethical behavior at an individual level are scarce. The business ethics literature centers its analysis on unethical behaviors and their consequences, rather than ethical behaviors and their benefits. There is now considerable debate on the role of auditors in society and the function of accounting firms in the free market capitalist system. Specifically, the eminently ethical nature of the auditor’s work has been highlighted. Therefore, the aim of our paper is to show the impact of (...) auditors’ sustained ethical behavior: the trust it generates. This trust results in considerable benefits for the firm due to a reduction in the costs of the partner’s supervision of the auditor. The methodology chosen to validate these claims is a survey of partner of the audit firm in auditing companies. The results of this research confirm the hypotheses raised in the theoretical model. (shrink)

Este artículo pretente estabelecer possível correlação entre os princípios do "sistema epistemológico e metafísico"de Espinosa e as diretrizes da filosofia de Diderot.

O artigo enfoca a articulação conceitual entre a razão e a imaginação no Leviatã de Hobbes.